Người có một hành trình vượt biên giới đến với nhiều khu vực của Đông Á và Đông Nam Á, sớm khắc phục mọi giới hạn chật hẹp của địa phương và quốc gia, để trở thành con người của thế giới phương Đông đang trong thức tỉnh, và đóng vai trò người tiên báo và tiền trạm số 1 cho một cuộc chuyển giao lịch sử rồi sẽ diễn ra với vai trò Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh trong suốt thập niên 20 (thế kỷ XX) mà Phan từng kỳ vọng. Phải có Phan Bội Châu và những đồng chí thuộc thế hệ ông, rồi mới có Nguyễn Ái Quốc những năm 20 - người sẽ viết Đường Kách mệnh vào năm 1927, ở tuổi 37, cũng là năm Phan viết lời kêu gọi thanh niên:
Dậy, dậy, dậy
Trên án một tiếng gà vừa gáy...
Giai điệu dục dã ấy của Phan cũng có tác dụng hối thúc con người như Đường Kách mệnh của Nguyễn Ái Quốc: “Kách mệnh! Kách mệnh! Văn chương và hy vọng ở sách này chỉ ở trong hai chữ Kách mệnh!”.
Cách nhau một thế hệ, với độ chênh 23 tuổi đời, so với Nguyễn Ái Quốc, trong một chuyển động dữ dội của thời cuộc, Phan đã không theo kịp bước đi của lịch sử. Dẫu đã từng viết về Lenin và treo ảnh Lenin, đã từng nghiên cứu về chủ nghĩa Marx, đã viết sách Xã hội chủ nghĩa, nhưng Phan chỉ có thể đón nó, và biết nó trong 15 năm bị giam lỏng ở quê nhà. Nhưng nếu thiếu Phan? Thiếu những “câu thơ dậy sóng” của Phan, ở đầu nguồn thì sao có biển cả; và biển cả làm sao mà cổn lên được cho một công cuộc giải phóng rồi sẽ đến vào tháng 8/1945, năm năm sau ngày Phan qua đời?
Như vậy nếu dân tộc đã tri ân Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh ở hàng đầu thì dân tộc quyết cũng sẽ không quên tri ân bậc tiền bối trực tiếp, kế cận là Phan Bội Châu (người mà chính Nguyễn Ái Quốc đã từng tôn vinh là “bậc anh hùng, vị thiên sứ, đấng xả thân vì độc lập, được 20 triệu con người trong vòng nô lệ tôn sùng” trong truyện Những trò lố, hay là Varen và Phan Bội Châu, đăng trên Người cùng khổ số tháng 9 và 10/1925, bốn tháng sau ngày Phan Bội Châu bị bắt ở Thượng Hải) - người bạn đồng môn, và đồng hương của Nguyễn Sinh Sắc, bạn chiến đấu của Nguyễn Thượng Hiền, Phan Chu Trinh, Lương Văn Can, Huỳnh Thúc Kháng... những người đã khai mở con đường dân chủ hóa đất nước, con đường dẫn tới Cách mạng tháng Tám 1945, khai sinh nền Dân chủ Cộng hòa.
Đã tri ân Nguyễn Ái Quốc, nhất định không thể quên tri ân Phan Bội Châu, trước khi nói đến một thế hệ đến sau, trong đó có không ít những con em ưu tú của xứ Nghệ như Trần Phú, Lê Hồng Phong, Hà Huy Tập - những người rồi sẽ đưa nội dung giai cấp vào khái niệm dân của Phan và thế hệ Phan, để hướng dân tộc vào con đường cách mạng vô sản, với mở đầu là Cách mạng tháng Mười Nga.
Trong hai lần viết tự thuật, Phan thật khiêm nhường khi nói về mình. “Than ôi! Bao nhiêu năm bôn tẩu, mưu tính trăm việc mà không nên một việc gì, nghĩ mình lỗi nặng, tội nhiều.” (Ngục trung thư). “Than ôi! Lịch sử của tôi là lịch sử một trăm lần thất bại mà không một thành công” (Phan Bội Châu niên biểu). Thế nhưng trong thất bại của Phan mà các thế hệ đến sau sẽ tìm được bài học thành công.
Các thế hệ đến sau, kể từ Nguyễn Ái Quốc sẽ nhìn ở Phan sứ mệnh người đốt lên ngọn lửa sáng rực rỡ nhất của tình yêu nước - một tình yêu nước gắn kết với yêu dần mà trở nên rất thống thiết, nó chính là động lực dẫn đến thành công cho cách mạng, trước hết là cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, ở hai thời điểm 1945 và 1975.
Từ khởi điểm đó, cả dân tộc sẽ tiếp tục một cuộc đi mới, qua bao thử nghiệm, tìm kiếm, và cũng không ít thất bại, mà đến với mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh... Trong tổng thể, và trong gắn kết của các mục tiêu đó, có phải thế chăng, tất cả những dân và nước, những công bằng, dân chủ và văn minh ta đều tìm thấy trong ước nguyện của Phan và các đồng chí của Phan?
Cuộc đời Phan Bội Châu và văn chương Phan Bội Châu đã trở thành lịch sử, nhưng là một lịch sử vẫn còn đang sôi nổi tính thời sự.
