Hoài Thanh

Một sự triển khai các quan niệm văn chương như trên không thể nói là không sai lầm, nhưng đó lại là một quan niệm rất nhất quán và được bảo lưu rất kiên trì trong sự nghiệp viết văn của Hoài Thanh trước năm 1945.

Không chỉ phô bày thực trạng, Hoài Thanh còn kêu gọi con người không được quay lưng mà phải biết “nghĩa vụ làm dân, làm người”... “Làm một người dân Việt Nam ở thời bây giờ, trên vai ta mang nặng những trách nhiệm, không thể từ chối được”... “Trước tình thế như vậy vòng tay đứng nhìn là một tội ác. Nhất là với những người có học, nghĩa là những người đã chịu cái ơn nuôi dạy của xã hội”.

Hoài Thanh - người có một sự nghiệp phê bình trước Cách mạng tháng Tám 1945. Hơn thế, cùng với Thiếu Sơn - tác giả Phê bình và Cảo luận (1933), Hoài Thanh còn là người khai mạc nền phê bình văn học Việt Nam hiện đại.

Trong những ngày cuối đời, Hoài Thanh đã được nghe 8 câu thơ của Xuân Sách viết về chân dung ông. Có thể nói ông đã nghe một cách bình tĩnh - cái bình tĩnh sở dĩ có được theo tôi là có gắn với sự chuyển đổi trong thái độ của ông đối với Thi nhân Việt Nam và trong cái nhìn tổng kết cả đời mình. Nghĩa là ông sẵn sàng chấp nhận một phần những gì được nói. Ông chỉ buồn vì một câu nói oan và ác; và còn cho biết “có không ít người nghĩ như thế về ông”: Nửa đời sau lại vị người ngồi trên.

Con đường phê bình (và lý luận) của Hoài Thanh trước năm 1945 bắt đầu từ bài Thơ mới (Tiểu thuyết thứ Bảy, số 31; ngày 29/12/1934) đến sách Thi nhân Việt Nam cùng soạn với Hoài Chân, ấn hành năm 1942. Đó là con đường đi qua một cuộc đấu tranh học thuật giữa hai phái: Phái “Nghệ thuật vị nhân sinh” và phái “Nghệ thuật vị nghệ thuật” là phái mà ông được xem là chủ tướng; và qua một cuốn sách bị cấm năm 1936 có tên Văn chương và hành động. Một con đường không yên bình, không phẳng phiu mà nhiều sóng gió. Nhưng dường như bất chấp sóng gió ông đã tới được cái đích mà ông sớm xác định và kiên trì trong thực hiện, đó là Thi nhân Việt Nam.

Phan Bội Châu, từ là anh Giải San người xứ Nghệ, sớm trở thành một đại biểu sáng giá nhất cho các nhà Nho chí sĩ Việt Nam trong mở đầu thế kỷ XX.

Một lịch sử Việt Nam mất nước, như được trình bày với biết bao là đau xót trong Việt Nam vong quốc sử (1905) - đó là đối tượng, là đề tài được Phan Bội Châu quan tâm đầu tiên, trong không gian xa xứ, bởi một con người rất thuộc sử dân tộc, và rất thấm thía cái bi kịch mất nước - nó là thảm trạng xem ra không phải chỉ là riêng của Việt Nam mà là của nhiều khu vực thế giới da vàng.

Cần một kết hợp cả lý trí và tình cảm, bởi thiếu một thì chưa đủ để biểu đạt cái mới mà Phan và thế hệ Phan đã đem lại cho đời sống tinh thần dân tộc Việt Nam đầu thế kỷ XX.

Thế hệ chúng tôi, ở tuổi học trò, là con em xứ Nghệ, tuy có được nghe, được kể về ở, được biết đến Phan với niềm tự hào và lòng thành kính. Và biết qua sách vở, giáo trình của các bậc thầy, trong đó hai người có vai trò quan trọng nhất đối với tôi, đó là Đặng Thai Mai và Hoài Thanh - một người từ cổ điển xuôi về hiện đại; một người từ hiện đại ngược trở về cổ điển.