Không thể không nhắc đến Tô Hoài - tác giả của Dế mèn phiêu lưu ký, được viết ở tuổi hai mươi cho bạn đọc lứa tuổi nhỏ; với nó mà ông vững tâm và vững tin đi vào nghề viết; với nó mà sớm khẳng định khả năng, tài năng viết văn. Dế mèn... cùng cả một chùm truyện về loài vật trong O chuột, đã đưa Tô Hoài vào một mảng sáng tạo độc đáo, cho đến nay vẫn chưa thấy ai thay thế được; mảng truyện gắn nối và gây được sự yêu thích cho cả hai đối tượng đọc: Trẻ em và người lớn; cả hai, nếu tính đến sự nối tiếp của các thế hệ và tính theo hành trình của đường đời thì, có lẽ Tô Hoài là tác giả có số lượng người đọc phổ biến và đông đảo nhất, thường xuyên nhất trong các tác giả của thế kỷ XX. Những đời ông, đời cha, rồi đời con, đời cháu của biết bao thế hệ độc giả cùng biết đến Dế mèn, cùng hâm mộ Dế mèn, phải nói đó là món quà thật lý thú cho một đời văn.
Người mở đầu rồi cũng là người có hành trình dài nhất, và đóng góp lớn nhất cho nền văn học thiếu nhi Việt Nam. Ở khu vực sáng tác có đối tượng bạn đọc rộng rãi nhất này, rồi sẽ có một đội ngũ người viết chuyên, với nhiều tên tuổi quen thuộc; nhưng thuộc số ít người quen thuộc nhất, theo tôi, vẫn là Tô Hoài. Sau 1945, sự quan tâm đến thế giới loài vật này vẫn cứ là một mạch ngầm tuôn chảy để đến sau 1960, ông viết tiếp Con mèo lười, Ò ó o, Đàn chim gáy, Chim chích lạc rừng, Cáo đi ăn thề... Vẫn ở Tô Hoài, sự quan sát thấu đáo, sắc sảo, khó ai sánh được.
Cùng với mảng truyện về loài vật dưới hình thức đồng thoại, Tô Hoài còn để lại hai áng văn xuôi cảm động về Kim Đồng, Vừ A Dính - lớp con người mới đầu tiên trong văn học thiếu nhi gắn với bối cảnh Cách mạng tháng Tám và kháng chiến chống Pháp. Hai truyện mở đầu cho loại truyện về người thực, là loại truyện một thời dài rất được quan tâm và có sự sống thật sôi nổi trong văn học Việt Nam thời chiến tranh, và về đề tài chiến tranh.
Thành đạt sớm và có chỗ đứng cao trong văn học hiện đại Việt Nam trước và sau năm 1945, trên nhiều khu vực đề tài quan trọng, Tô Hoài vẫn cứ là người viết chưa bao giờ xem việc sáng tác cho thiếu nhi là công việc của tay trái, hoặc chỉ để đổi tay. Lúc nào các em cũng thấy ông hiện diện cùng mình. Và không phải là một sự hiện diện mờ nhạt, bởi mỗi sáng tác cho thiếu nhi của Tô Hoài, dẫu ở trong hoàn cảnh nào, cũng đều được viết với ý thức lao động công phu nhất, và với mục tiêu đạt được sự hoàn thiện tối ưu. Sau các truyện về người thực thiếu nhi, rồi trở lại đồng thoại về loài vật, Tô Hoài lại tiếp tục chuẩn bị cho sự khơi tiếp một nguồn mới trong truyền thuyết và dã sử, để vào đầu 80, cho ra mắt liên tục bộ ba Đảo hoang (1980), Cái nỏ thần (1982) và Nhà Chủ (1985). Một bộ ba trọn vẹn nhằm hướng tới gương mặt của dân tộc Việt Nam trong sâu xa của lịch sử: Cải tạo thiên nhiên hoang dã; chống đánh ngoại xâm ngoan cố, hiểm độc; và khát vọng một đời sống trong lao động và chan hòa, ấm áp tình người.
Tô Hoài - người mải miết trong hành trình viết dài dặc ấy cũng là người thỉnh thoảng hay dừng lại để sơ kết và tổng kết cho nghề nghiệp của mình. Một cách rút kinh nghiệm, và nhấn mạnh những gì mình tin tưởng. Từ Một số kinh nghiệm viết văn của tôi (1959), qua Người bạn đọc ấy (1963), rồi Sổ tay viết văn (1977) đến Nghệ thuật và phương pháp viết văn (1997), dường như Tô Hoài đã đi xa hơn kinh nghiệm của bản thân mà tiến đến những đúc kết lý luận.
Năm 2008, Tô Hoài vào tuổi 88. Đã là người có thâm niên viết dài nhất trong tất cả các nhà văn Việt Nam hiện đại. Đã vừa là bậc trưởng lão gần gũi và đáng trọng nhất, và vẫn là người đồng hành cùng năm thế hệ người viết chúng ta. Đã có một sự nghiệp có thể nói là đồ sộ nhất - cả số lượng và chất lượng, chưa ai sánh nổi, in rõ những biến động và đổi thay lớn lao của đất nước trong xuyên suốt thế kỷ XX - một thế kỷ chứa đựng trong nó, vừa là sự gấp rút chuyển đổi mô hình từ trung đại sang hiện đại, vừa trong một sự phát triển theo gia tốc rất đáng kinh ngạc, với biết bao là sự kiện lớn nhỏ, chưa từng diễn ra trong lịch sử dân tộc và văn học dân tộc.
Và đó là cái hậu lớn, không riêng của đời văn Tô Hoài, mà là của nền văn học mới, của thời hiện đại trong lịch sử văn chương Việt Nam./.
