Nhưng tôi nghĩ đó cũng chính là tuyên ngôn chung cho cả cuộc đời hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh, trong đó có hoạt động viết, được gắn vào như một bộ phận hữu cơ. Đó là một tuyên ngôn rộng, không chỉ cho thơ mà cho tất cả mọi hoạt động trên công cụ chủ nghĩa của bất cứ ai còn phải sống trong một xã hội chưa hết bất công, còn phải đấu tranh cho quyền lợi của những người bị áp bức.
Trở lại Nhật ký trong tù, tôi lại nghĩ, bài Cảm tưởng đọc Thiên gia thi đó không ở vị trí là tuyên ngôn. Cái được xem và xứng đáng là tuyên ngôn có lẽ là ở hai bài đầu, một không có đầu để, in ở bìa:
Thân thể ở trong lao
Tinh thần ở ngoài lao
Muốn nên sự nghiệp lớn
Tinh thần càng phải cao
và hai là bài Khai quyển, với câu mở:
Ngâm thơ ta vốn không ham...
Tất cả những gì Hồ Chí Minh viết trong Nhật ký trong tù, theo sự cảm thụ và phân tích của chúng ta có thể có một ý nghĩa chiến đấu, tiến công, tích cực. Nhưng riêng về tác giả, người làm ra nó, tôi lại nghĩ không phải nhất nhất và toàn bộ đều tuân theo định hướng ấy. Ở đây, trên nhiều bài, lắm khi đơn giản chỉ là sự ghi lại một cảnh huống, một tâm trạng, một xúc cảm, trong dạng một nhật ký - thơ hoặc thơ - nhật ký, theo một cách hiểu và cảm nhận thông thường. Không nhằm bất cứ một định hướng nào của ý chí, của nghị lực, của niềm tin mà chỉ là trạng huống tự nhiên, hồn nhiên của cảm xúc, Hồ Chí Minh đã đến với hồn thơ, hay chính vì vậy mà có chất thơ thật sự.
Chất thơ trong tư thế của con người gắn hòa với thế giới người, càng là người cùng khổ bất hạnh càng nhận được sự chia sẻ nhiều hơn, từ người “phu làm đường” đến “cháu bé trong ngục Tân Dương”, rồi “người bạn tù thổi sáo”; cho đến cả người bạn tù cờ bạc vừa mới chết:
Thân anh da bọc lấy xương
Khổ đau, đói rét, hết phương sống
Chất thơ trong gắn bó không chỉ với nhân quần, với đồng loại, mà cả với thế giới rộng lớn chung quanh: một mùi hương, một tiếng chim, một nhành hoa, một bếp lửa, một ánh trăng - nhất là trăng, cho đến cả bầu trời, cả không gian, vũ trụ:
Đất trời một thoáng thu màn ướt
Sông núi muôn trùng trải gấm phơi
Chất thơ, tưởng như “siêu thoát”, không chút gắn bó, không có mối liên quan gì với cảnh ngộ cực kỳ gian khổ và bi thảm của người tù, trong Giải đi sớm, Cảnh đồng nội, Cảnh chiều hôm, Trên đường... Và chất thơ đến từ những sự thật trần trụi, không “thơ” chút nào: chiếc răng rụng, cây gậy, cảnh chia nước, cảnh ngồi trên hố xí, và cảnh cơm tù...
Chất thơ lồ lộ, tràn đầy trong những cảnh trăng, ngay cả trăng trong đêm lạnh, với “gối quắp, lưng còng, ngủ chẳng an” và chất thơ kín đáo, lẫn thoáng phải tinh ý lắm mới bắt được như trong chuyện cháo hoa, muối trắng ở một quán nhỏ bên đường...
Là người cách mạng, Hồ Chí Minh đã có định hướng rất rõ và triệt để cho toàn bộ hoạt động của mình, và nhiều bài trong Nhật ký trong tù đã giúp ta nhận diện con người cách mạng ấy, như Học đánh cờ, Đi đường, Tự khuyên mình... Nhưng bên cạnh đó vẫn có một con người khác - khác, chứ không phải đối lập hoặc xung khắc với con người cách mạng trên: Khác - như một sự bổ sung thêm. Và tôi nghĩ chính ở sự bổ sung hồn nhiên tư chất nghệ sĩ này mà Nhật ký trong tù đã có một đóng góp độc đáo, cho ta thấy nổi lên một khía cạnh mới, hay nói đúng hơn, một cách toàn diện con người Hồ Chí Minh, cho ta thấy một Hồ Chí Minh - nhà thơ - nghệ sĩ, mà như chính tác giả nói sau này, dẫu là bất đắc dĩ, nhưng quả đã có lúc hiện diện, ngay trong hoàn cảnh tù đày. Quả là vậy. Nếu cần tìm đến chất thép, khả năng chính luận, bút pháp sắc sảo, hiện đại, hãy tìm đến Bản án chế độ thực dân Pháp và các tiểu luận Nguyễn Ái Quốc viết vào những năm hai mươi.
Nếu cần tìm đến một tiếng nói trang trọng, thiêng liêng, nhân danh dân tộc và lịch sử, hãy tìm đến Tuyên ngôn độc lập, và các Thư kêu gọi, các lời hiệu triệu... Nếu cần lời ăn tiếng nói giản dị, đại chúng của một con người có nhu cầu đến trực tiếp với mọi người, chan hòa với nhân quần, không chịu bất cứ mọi rào ngăn nào của vị trí, của tư thế, của quyền uy, của đạo cao đức trọng... hãy tìm đến tất cả những trang văn, thơ, thư bằng chữ Việt gửi các giới đồng bào. Nhưng nếu muốn tìm đến chất thơ, đến một tâm hồn nghệ sĩ đích thực hãy tìm đến Nhật ký trong tù trong toàn bộ, trong tổng thể các biểu hiện của tâm hồn, của tính cách, của nhân cách, của phẩm chất Hồ Chí Minh. Đó là những bài dường như tác giả chỉ viết riêng cho mình; và do không có một trách nhiệm nào khác, ngoài điều đó, nên rồi tác giả đã quên đi. Đó là những bài tác giả đã cho phép buông thả mình trong một trạng thái hết sức vô tư; những bài có lúc là biểu hiện của chất thép, nhưng cũng có lúc không đến trực tiếp từ yêu cầu chất thép, nhưng đã là sự bổ sung tuyệt đẹp cho chất thép, và đó là chất thơ, chất thơ thực sự.
