Giấc mơ vào học tại Harvard từ lâu đã là biểu tượng thành công mà nhiều gia đình Trung Quốc theo đuổi. Tuy nhiên, trong bối cảnh chính quyền Tổng thống Donald Trump siết chặt chính sách nhập cư và có những động thái cứng rắn chưa từng có với các trường đại học hàng đầu, giấc mơ ấy đang bị thử thách nghiêm trọng. Không ít bậc phụ huynh bắt đầu đặt câu hỏi: Liệu có nên đầu tư hàng triệu nhân dân tệ cho con cái theo học tại Mỹ, nếu chỉ một sắc lệnh tổng thống là đủ để họ bị trục xuất?
Điều đáng nói là đích nhắm lần này không chỉ là Đại học Harvard – biểu tượng học thuật toàn cầu – mà còn là cả hệ thống giáo dục đại học tinh hoa của Hoa Kỳ. Nếu trước đây, các đòn tấn công thường dừng lại ở việc cắt giảm ngân sách liên bang hoặc hủy ưu đãi thuế, thì nay, Nhà Trắng tiến xa hơn: thu hồi chứng nhận của chương trình sinh viên và trao đổi học giả của Harvard, khiến trường không thể tuyển sinh du học sinh quốc tế – một hành động hiện đang bị đưa ra tòa án.
Nếu Bộ An ninh Nội địa Hoa Kỳ đạt được mục tiêu, hàng nghìn sinh viên quốc tế hiện đang theo học tại Harvard sẽ phải chuyển trường hoặc rời khỏi nước Mỹ. Bộ này cáo buộc Harvard có hoạt động “phối hợp” với Đảng Cộng sản Trung Quốc và tình trạng bài Do Thái lan rộng trong khuôn viên trường – những cáo buộc chưa được xác thực. Song về bản chất, đây rõ ràng là một phần trong chiến dịch siết chặt nhập cư của ông Trump. Chính quyền yêu cầu Harvard cung cấp toàn bộ dữ liệu cá nhân của sinh viên quốc tế, bao gồm lộ trình học tập, hồ sơ visa và cả những vi phạm – nếu có.
Điều khiến giới học thuật lo ngại hơn là: nếu điều này có thể xảy ra với Harvard, thì không trường nào là an toàn. Làn sóng bất an đang lan rộng tại các trường đại học top đầu khác của Mỹ.
Tuy nhiên, trong khi nước Mỹ tự hạn chế sức mạnh mềm của mình, các đối thủ cạnh tranh – đặc biệt là Trung Quốc – lại nhanh chóng tận dụng thời cơ. Việc nhiều nhà khoa học tên tuổi chọn rời Mỹ để về Trung Quốc giảng dạy đã không còn là chuyện hiếm. Giờ đây, chính các sinh viên ưu tú – không chỉ Trung Quốc mà từ nhiều nước – cũng có thể xem Trung Quốc đại lục và Hồng Kông như lựa chọn hợp lý, an toàn hơn trước thái độ ngày càng thù địch, thậm chí phân biệt chủng tộc, từ phía Mỹ.
Tại Hồng Kông, các trường đại học hàng đầu như Đại học Khoa học và Công nghệ Hồng Kông (HKUST) và Đại học Hồng Kông (HKU) đang tích cực trải thảm đỏ đón các “du học sinh tị nạn” từ Harvard và có thể cả từ những trường danh tiếng khác của Mỹ. Theo bà Thái Dục Liên – Cục trưởng Cục Giáo dục Hồng Kông – chính quyền đã nhanh chóng liên hệ với các trường đại học trong nước để kêu gọi chủ động thu hút nhóm sinh viên này.
Bà Thái cho biết các trường nên tận dụng việc nới hạn ngạch tiếp nhận sinh viên quốc tế, một phần trong nỗ lực xây dựng thương hiệu “Du học tại Hồng Kông” – vốn là chiến lược đã được Trưởng Đặc khu Lý Gia Siêu công bố trong bản Báo cáo chính sách gần đây, nhằm biến thành phố này thành trung tâm giáo dục đại học quốc tế.
Hiện tại, Harvard có hơn 5.600 sinh viên quốc tế, chiếm khoảng 25% tổng số sinh viên. Riêng trong năm học 2024–2025, trường có 57 sinh viên đến từ Hồng Kông và 1.282 sinh viên đến từ Trung Quốc đại lục – con số không hề nhỏ nếu tính đến tác động từ chính sách visa mới.
Cần nhắc lại rằng vào năm 2022, trong một chuyến công du đến Washington, Chủ tịch Tập Cận Bình đã công bố chương trình trao đổi học sinh – sinh viên với mục tiêu đưa 50.000 sinh viên Mỹ sang Trung Quốc học trong vòng 5 năm. Đây là động thái hồi sinh một số chương trình từng bị chính quyền Trump hủy bỏ trong nhiệm kỳ đầu vì cho rằng đó là công cụ tuyên truyền của Trung Quốc.
Giới quan sát trong và ngoài nước vẫn không khỏi kinh ngạc trước cách chính quyền Trump, dưới danh nghĩa cải tổ hành chính và tiết kiệm chi phí, đang làm suy yếu chính các định chế từng giúp Mỹ xây dựng ảnh hưởng toàn cầu. Những cơ quan như Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID), Quỹ Hỗ trợ Dân chủ (NED), Cơ quan Truyền thông Toàn cầu Mỹ (USAGM) – cùng các đơn vị nổi bật như Đài Tiếng nói Hoa Kỳ (VOA) hay Đài Á châu Tự do (RFA) – cũng không thoát khỏi làn sóng cắt giảm ngân sách, thu hẹp hoạt động hoặc thậm chí là giải thể.
Không ai ngờ rằng, bằng những chính sách đối đầu và quyết đoán, Tổng thống Donald Trump – một cách gián tiếp – lại đang giúp Trung Quốc trở thành "nhà tuyển sinh hàng đầu" trong cuộc cạnh tranh thu hút chất xám toàn cầu.
