Mặc dù, không được học cao, chỉ là Ấm sinh, nhưng Nguyễn Xuân Phiêu nhờ tài năng và đức độ của người cha là quan Thị lang Bộ công Nguyễn Xuân Huyền, ông được nhận vào làm việc trong chính cơ quan của cha với chức Thừa biện Công bộ, một chức nhỏ được giao việc tạm một thời gian và chỉ có quyền thừa hành các việc được giao, không được phép bàn bạc. Tuy nhiên, trong quá trình làm việc, Nguyễn Xuân Phiêu đã thể hiện là người có tố chất thông minh đặc biệt, không ngừng học hỏi phần đấu, luôn hoàn thành tốt công việc được giao với nhiều sáng kiến được công nhận và đánh giá cao, ông đã dần thăng tiến và làm đến chức Thượng thư Bộ Công. Đặc biệt ông có nhiều đóng góp thiết thực về ngành kỹ nghệ phục vụ đất nước. Sự nghiệp của ông là cả quá trình tự học và thực nghiệm trong thực tế để đi đến thành công.
Nguyễn Xuân Phiêu bắt đầu làm việc tại Bộ công từ năm 1881. Ông làm việc rất mẫn cán và có nhiều sáng kiến. Vì thế ông sớm được Vua Tự Đức để ý và quyết định cử đi học các khoa kỹ nghệ của phương Tây.
Trước khi ông lên đường sang trời Âu, Vua Tự Đức khuyến khích: "Hễ nhà ngươi học tập được kỹ nghệ một nước thì lấy lệ cử nhân bô dụng, kỹ nghệ hai nước thì lấy lệ Tiến sĩ bổ dụng, kỹ nghệ ba nước thì lây lệ Hoàng giáp bô dụng". Sau 6 tháng nghiên cứu thực tế tại nước ngoài, bằng trí thông minh hiểm có và sự chăm chi, chịu khó học tập, Nguyễn Xuân Phiêu đã nắm được nhiều kỹ thuật mới của phương Tây.
Về nước, ông chế ra 2 khẩu súng (một khẩu kiểu của Anh, một khẩu kiểu của Pháp), và làm được mô hình một chiếc tàu Chalub chạy bằng hơi nước, một máy dệt tơ lụa, một đồng hồ kiểu Anh dâng lên vua.
Ông cũng tỏ rõ là người có kiến thức sâu rộng về kỹ thuật đúc đồng, chì, sắt, kẽm. Tài năng của ông được thê hiện, sau khi về nước khiến vua tiếp tục cử ông sang Hồng Kông một năm nữa đề bổ túc thực hành thêm.
Sau khi đi thực tập ở Hồng Kông về, Nguyễn Xuân Phiêu xin Vua cho thành lập các xưởng Bách công kỹ nghệ ở Hài Phòng, Đà Năng, Biện Sơn đê chê tạo vũ khí, đóng tàu thủy, nhằm tăng cường sức mạnh quốc phòng, bảo vệ vững chắc bờ cõi. Tuy nhiên, đề nghị của ông không được triều đình chấp nhận. Vua bước đầu chỉ phong cho ông chức Chủ sự Công bộ. Vào năm 1883, ông chế được thuyền ngự cho vua chạy bằng máy hơi nước và thực tế, nó chạy rất êm trên sông Hương.
Năm 1884, dưới triều Kiến Phúc, ông được đặc cách bổ dụng vào ngạch quan trường. Quan Thượng thư Bộ Công khi ấy đã đặc biệt lưu ý về tài năng của ông và xin triều đình quan tâm, bổ dụng sau đó, nhất là lúc ông hướng dẫn thợ kỹ thuật chế tạo thành công các loại súng theo kiểu mẫu của Hoa Kỳ và của Đức.
Đến năm 1886, Nguyễn Xuân Phiêu được giao nhiệm vụ mở xưởng đúc tiền niên hiệu Đồng Khánh.
Năm 1887, ông được phong làm Bang biện Nha đúc tiền quốc gia.
Năm 1894, ông được cử ra Thanh Hóa mở Nha Thông bảo (tức Nha đúc tiền) ở Cấm Thủy và làm Bang tá nha này.
Năm 1901, triều đình triệu ông về Huế, giao cho ông trông coi việc đóng tàu và sửa chữa tàu. Tại đây, ông đã phát huy đúng sở trường được học và hoàn thành tốt nhiệm vụ, được Vua ban cho áo gấm có thêu hình 9 con rồng, lại giao cho ông việc nghiên cứu chế tạo xe hơi và các đồ ngự dụng. Năm 1906, ông được giao làm Hộ Ty Cục Nông Công kỹ nghệ. Năm 1911, ông chuyển sang làm Hộ lý Trường Bách công. Vì vậy, có thể coi ông Nguyễn Xuân Phiêu là Hiệu trưởng đầu tiên của Trường kỹ nghệ của nước ta.
Cũng từ 1884 cho đến 1916, các lăng tấm của vua, hoàng hậu, thái hậu phần lớn cũng do ông vẽ hoa đồ để xây dựng hoặc tu bổ.
Ông còn được triều đình tín nhiệm giao cho phụ trách sửa chữa các công trình trong Nội điện. Khi công việc hoàn thành mỹ mãn, Vua thưởng cho ông 500 lạng bạc nhưng ông chỉ nhận đúng 200 lạng đủ thanh toán tiền công cho thợ, còn, ông trả lại triều đình. Năm 1915, ông phụ trách tụ sửa điện Thái Hòa. Công việc hoàn thành, ông được ban Nhị hạng kim khánh và được thăng Tham tri bộ Công. Năm 1916 (thời vua Khải Định), ông Nguyễn Xuân Phiêu được thăng Thượng thư Bộ Công. Tuy nhiên, do vị trí này vẫn đang có người đảm nhận nên trên thực tế ông vẫn chỉ giữ chức Tham tri nhưng hưởng lương và chế độ của một Thượng thư. Năm 1917, sau khi phục vụ tới 7 triều vua, ông xin nghỉ hưu ở tuổi 61 và trở về quê nhà sinh sống.
Từ năm 1925 cho đến 1936, dân làng Hành Thiện bầu ông làm Tiên chỉ của làng. Ông đã giúp dân làng rất nhiều việc nên được bà con yêu mến, thường gọi ông là cụ Thượng Công.
Tài liệu tham khảo:
[1] Đặng Xuân Viện (1974) - Hành Thiện xã chí - xuất bản tại Sài Gòn.
[2] Đặng Hữu Thụ (1991) - Hành Thiện thời nho học - xuất bản tại Paris, Pháp, tái bản năm 1991.
