Tự lực văn đoàn

Bị cuốn vào sóng gió văn nghệ sau 1954, Thanh Châu – cây bút lặng lẽ của trào lưu lãng mạn – đã ngừng viết khi chưa tròn năm mươi. Hơn bốn mươi năm lặng im, ông vẫn giữ nguyên lòng yêu nghề, như một chứng nhân lặng thầm của thế hệ vàng văn chương hiện đại.

Thế giới nhân vật truyện của Thanh Châu có phần giống như Ngọc Giao - đó là tầng lớp trung lưu ở đời sống thành thị; những sinh viên, công chức, nghệ sĩ (thường là họa sĩ) với hoạt động nghề nghiệp của họ.

Trong dòng chảy rực rỡ của văn học Việt hiện đại giai đoạn 1930–1945, bên cạnh những tên tuổi lẫy lừng, Thanh Châu hiện lên như một tiếng nói lặng lẽ nhưng bền bỉ, góp phần làm nên diện mạo trào lưu lãng mạn với những truyện ngắn thấm đẫm chất thơ và nỗi buồn thời cuộc.

Thạch Lam có quan niệm dứt khoát về thiên chức của văn chương: “Đối với tôi, văn chương không phải một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly hay sự quên, trái lại, văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người đọc thêm trong sạch và phong phú hơn”. Có lẽ cả hai phương diện, vừa tố cáo, vừa xây dựng, đều được Thạch Lam chú ý; và trong phần thành công của nó, các dấu ấn hiện thực và lãng mạn trong văn Thạch Lam đều tìm được sự gắn nối ở chính quan niệm này.

Đi vào thế giới nghệ thuật và các quan niệm văn chương nghệ thuật Lam, chúng ta luôn luôn được thấy, một mặt, nếu giá trị hiện thực, nhân đạo là cái đích người viết cần vươn tới, thì mặt khác, việc khơi gợi, khám phá, đi sâu vào vẻ đẹp, vào lõi hồn và tính chất dân tộc, vào những giá trị văn hóa, tinh thần tiềm tàng trong sự sống hàng ngày cũng là một phương diện mà văn chương cần quan tâm.

Những “khoảng tối” và sức gợi của nó, thường trở đi trở lại nhiều lần trên văn Thạch Lam. Có phải đây là một cách nhìn cuộc sống có hơi bị? Cái đó chưa chắc chắn lắm! Thật chưa dễ dứt khoát khẳng định điều này, khi cái không khí “vui vẻ trẻ trung” không phải là không còn để sót ít nhiều dư vị. Nhưng ở những trang hay, những truyện hay của Thạch Lam, chưa bao giờ tôi thấy có một kết thúc “lạc quan”, theo hướng bôi hồng.

Thạch Lam bắt đầu hoạt động văn học từ 1936, là thành viên của Tự lực văn đoàn, một nhóm văn học tiêu biểu cho khuynh hương lãng mạn, nổi lên trên văn đàn công khai 1932 - 1945.

Tự lực văn đoàn, đại diện cho khuynh hướng lãng mạn trong văn học thời kỳ 1930 - 1945 có thể xem là hiện tượng mới và đặc sắc trong sự phát triển theo hướng hiện đại hóa của văn học Việt Nam thế kỷ XX.