"Học tài thi phận" là câu thành ngữ không còn xa lạ gì với chúng ta. Trong lịch sử, có rất nhiều người học hành giỏi giang chăm chỉ nhưng thi cử không thành danh. Ngược lại, cũng có trường hợp hy hữu, học không giỏi cũng không có chủ đích đi thi, nhưng thi lần nào đỗ lần ấy, được làm quan và có bia trong Văn Miếu.
Nhân vật ấy là Nguyễn Trật, sinh năm 1573 tại làng Nguyệt Viên (nay là xã Hoằng Quang, huyện Hoằng Hóa, Thanh Hóa). Khi còn trẻ, nhận thấy học lực của bản thân hạn chế nên ông bỏ ngang không đi thi nữa. Thế nhưng, con đường công danh của ông không vì thế mà dừng lại.
Một lần tình cờ được động viên đi thi, Trật được bạn bè ở trọ cùng nhà chỉ bài nên lần lượt đỗ 3 trường đầu của kỳ thi Hội. Đến trường thi thứ tư, bạn bè của Trật đều rớt hết, chỉ có Trật đỗ, nên chẳng còn ai chỉ bài nữa.
Thế nhưng Trật lại may mắn một cách vô cùng lạ lùng. Ở trường thi thứ tư, trong lúc làm bài, lều bên cạnh Trật có một thí sinh vật vã ôm bụng kêu đau, Trật bỏ thi cõng bạn đi cấp cứu nhưng không qua khỏi. Trước khi mất, người bạn này đã lấy quyển thi mình đang làm dang dở tặng cho Trật. Nguyễn Trật nhận bài thi của bạn rồi quay lại trường thi. Vì bài thi làm chưa xong nên ông viết thêm phần cuối, ký tên mình vào bài rồi nộp cho quan coi thi. Bài thi vẫn được chấm đỗ, Nguyễn Trật cùng 7 người khác vào dự thi Đình.
Ở kỳ thi Đình, do học lực không giỏi, đề khó, lại không còn “quý nhân phù trợ”, Nguyễn Trật đành nộp bài trắng. Cho rằng Trật kiêu ngạo nộp giấy trắng, không chịu làm bài, triều đình tức giận, dự tính xử phạt. Tuy nhiên, vận may của Nguyễn Trật lại một lần nữa kéo đến khi triều đình bấy giờ hỗn loạn do chúa Trịnh qua đời. Thế tử Trịnh Tráng trên đường chạy trốn đã vô tình gặp Trật. Nhờ có công hộ giá mà sau này khi lên ngôi, chúa Trịnh Tráng đã đặc cách cho Trật đỗ tiễn sĩ của khoa thi năm đó.
Sau khi đỗ đạt, Nguyễn Trật ra triều làm quan đến chức Công khoa Đô cấp Sự trung, nhờ tính tình hiền lành, thương yêu dân chúng nên Trật được triều đình và người đời rất yêu mến đặt cho cái biệt hiệu Ông Nghè Nguyệt Viên.Tên ông hiện nay nằm trên Bia Tiến Sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.
