PV: Thưa ông, không biết ông đã gắn bó với nghề từ bao giờ ?
Ông Phùng Đình Giáp: Tôi đến với nghề từ khi còn rất nhỏ, khoảng chừng 7, 8 tuổi. Hồi ấy, trong lúc chơi đùa, tôi đã được cha cho tiếp xúc với đất, rồi học cách nặn những hình thù đơn giản như con chim, con ngựa, lúc thì theo trí tưởng tượng trẻ con, lúc lại nhìn người lớn mà bắt chước. Ban đầu chỉ là tò mò, thích thú, nhưng dần dần thành đam mê lúc nào không hay. Còn nếu hỏi nghề phỗng đất có từ bao giờ thì thật khó nói chính xác, vì nó đã ăn sâu vào đời sống của người dân nơi đây từ nhiều đời trước. Từ thời ông bà tôi đã làm, rồi đến bố tôi truyền lại, cứ thế nối tiếp qua các thế hệ. Đến lượt tôi, vừa là giữ nghề của tổ tiên, vừa là giữ lấy một phần ký ức của quê hương.
PV: Vì sao phỗng đất lại là đồ chơi của trẻ em và thường nó xuất hiện vào dịp nào?
Ông Phùng Đình Giáp: Ngày xưa, mỗi dịp Tết Trung thu, mâm cỗ truyền thống luôn đầy đủ ngũ quả, bánh kẹo và đặc biệt là bát bánh đúc – có nơi làm bánh đúc trắng, có nơi lại dùng lá dong hoặc lá giềng để tạo màu xanh bắt mắt cho bánh đúc. Tối rằm, các cụ bày mâm cỗ quay về hướng mặt trăng, bên cạnh là đèn ông sao, ông Tiến sĩ giấy và bộ phỗng đất gồm năm nhân vật. Con cháu rước đèn, múa lân, rồi quây quần bên mâm cỗ. Lúc ấy, các cụ dùng bộ phỗng bày trên mâm để dạy con cháu những bài học đạo lý. Sau khi nghe kể, trẻ em được chọn nhân vật yêu thích để chơi, rồi mới cùng nhau phá cỗ rồi đi ngủ.
Đó là Trung thu ngày xưa đủ đầy, còn nay cũng đã mai một dần. Chỉ còn một số ít gia đình còn giữ nếp cũ, như gia đình tôi. Năm nào đến Trung thu, tôi vẫn làm phỗng đất vẫn bày mâm cỗ truyền thống, vẫn dạy cháu con như thuở trước. Phỗng đất vốn chỉ phổ biến ở vùng Hà Bắc cũ nay là Bắc Ninh và Bắc Giang nên ít người biết tới. Vì chỉ xuất hiện mỗi năm một lần vào dịp Trung thu, nghề làm phỗng cũng khó phát triển bền vững. Trẻ con chơi cả năm thì phỗng mới hỏng, sang năm lại háo hức đợi mua thêm.
Nghề làm phỗng đất không thể mang lại thu nhập ổn định, nhiều người đã chuyển sang làm hàng mã hoặc nghề khác. Riêng tôi dù bán được hay không vẫn đều đặn làm, mang ra chợ bày bán mỗi ngày, kiên trì giữ lấy truyền thống và hồn quê giữa thời hiện đại.
PV: Ông có thể chia sẻ quy trình và thời gian để tạo ra một tác phẩm phỗng đất hoàn chỉnh được không?
Ông Phùng Đình Giáp: Nguyên liệu chủ yếu là đất thó, phải đào sâu khoảng 2,5 đến 3 mét mới lấy được lớp đất tốt nhất. Đất được phơi khô rồi giã mịn như bột mì. Giấy bản sau khi ngâm mềm khoảng một tuần sẽ được trộn cùng đất, nhào nặn giống như làm bánh dẻo để tạo nên hỗn hợp dẻo dai, dễ tạo hình. Sau khi nặn xong, phỗng được phơi khô, quét lớp sơn trắng rồi tráng men làm nền cho công đoạn vẽ. Quá trình phơi, tráng men và vẽ được lặp lại nhiều lần, cuối cùng phủ một lớp men bóng giúp bảo vệ màu sắc bền lâu và tăng vẻ sáng đẹp.
Toàn bộ công đoạn rất công phu, tốn nhiều thời gian tùy theo kích thước và chi tiết của sản phẩm, hoàn toàn không qua nung mà chỉ phơi dưới ánh nắng tự nhiên để đất khô chắc. Mọi hình dáng, hoa văn đều do chính bàn tay nghệ nhân sáng tạo, không dùng máy móc, với dụng cụ tự chế dựa trên trí tưởng tượng và kinh nghiệm dày dặn suốt nhiều năm.
PV: Ông có thể kể rõ hơn ý nghĩa của bộ phỗng đất không, thưa ông?
Ông Phùng Đình Giáp: Bộ phỗng đất là một tác phẩm mang nhiều giá trị sâu sắc, thể hiện qua từng nhân vật. Nhân vật trung tâm là Đức Phật, biểu tượng cho tâm linh và đạo đức, dạy con cháu phải có tâm hồn trong sáng, lòng từ bi và đức hạnh để trở thành người tốt. Những nhân vật khác đại diện cho các thế hệ trong gia đình: Ông bà tượng trưng cho người cao tuổi, còn em bé là biểu tượng cho thế hệ tương lai – sự kế thừa và tiếp nối không ngừng của truyền thống, như câu “tre già măng mọc”.
Chim bồ câu trong bộ phỗng không chỉ là biểu tượng của hòa bình mà còn là gửi gắm thông điệp về sự đoàn kết, hòa hợp trong gia đình, cộng đồng và rộng hơn là giữa các dân tộc, quốc gia. Còn con rùa - biểu tượng cho thần Kim Quy và rùa Hồ Gươm, mang ý nghĩa kiên trì, không bao giờ lùi bước trước thử thách, nhắc nhở con cháu phải bền chí vượt qua mọi khó khăn để thành công.
Bộ phỗng đất không đơn thuần là món đồ chơi mà còn là bài học sâu sắc về đạo đức và truyền thống. Dù nghề làm phỗng đang mai một, dù bán được hay không, tôi vẫn kiên trì giữ gìn và truyền lại cho các thế hệ như một cách bảo tồn hồn quê và giá trị văn hóa dân tộc.
PV: Trong hành trình đưa bộ phỗng đất đến gần hơn với nghệ thuật dân gian, ông có những kỷ niệm đáng nhớ nào không? Và đã bao giờ ông có ý định từ bỏ nghề chưa?
Ông Phùng Đình Giáp: Thú thật, cũng có lúc tôi muốn buông bỏ. Năm 2005, tôi từng mang phỗng ra trưng bày ở Bảo tàng Phụ nữ và Bảo tàng Dân tộc học. Nhưng hai lần thử sức đều không được đón nhận, khiến tôi thấy nản. Suốt hơn mười năm sau đó, tôi vẫn âm thầm làm nghề, không mấy ai biết tới. Phải đến năm 2017, khi một nhà báo từ Bắc Ninh về viết bài và đưa lên báo điện tử, mọi thứ mới thay đổi. Từ đó, tôi được mời tham gia các sự kiện văn hoá, được gặp gỡ nhiếp ảnh gia, văn nghệ sĩ, kiến trúc sư – những người không chỉ trân trọng sản phẩm của tôi mà còn tiếp thêm động lực để tôi theo đuổi đến cùng. Một trong những kỷ niệm đáng nhớ là tôi từng tham dự cuộc thi thủ công toàn quốc và đạt giải khuyến khích – tuy không lớn, nhưng đủ để tôi cảm thấy nghề mình làm được ghi nhận.
Sau đó, tôi bắt đầu được mời đi dạy ở nhiều nơi. Có dịp, tôi làm 60 bộ phỗng cho một quán cà phê ở Từ Sơn, rồi được mời lên hướng dẫn trải nghiệm cho khách – họ quay phim, chụp ảnh, chia sẻ lên mạng, tạo hiệu ứng rất tích cực. Ở Hà Nội, tôi từng dạy vẽ phỗng cho gần 20 em nhỏ tại quận Ba Đình, có phụ huynh đi cùng và rất hào hứng. Thậm chí có nơi còn kết hợp làm bánh, tạo không gian gắn kết truyền thống trong gia đình. Một lần khác, cháu nội mời tôi lên Hà Nội dạy cho nhóm sinh viên khoảng 35 người – các cháu thuê tầng trên của quán cà phê, vừa học làm phỗng, vừa thưởng thức không gian thư giãn. Tôi thấy vui lắm vì nghề truyền thống nay đã có thể đi vào đời sống hiện đại một cách gần gũi như thế.
Từ năm 2017 trở lại đây, mới thật sự có nhiều người biết đến tôi và nghề phỗng đất. Trước đó, gần như tôi lặng lẽ làm trong bóng tối. Nhưng nhờ truyền thông, sự kết nối với các hoạt động văn hoá – nghệ thuật, nghề bắt đầu được khơi lại. Điều khiến tôi hạnh phúc nhất là có không ít người trẻ tìm đến để học nghề, để tìm hiểu, để nối tiếp. Nhìn thấy điều đó, tôi tin rằng dù cuộc sống có hiện đại đến đâu, những giá trị truyền thống vẫn có chỗ đứng nếu ta biết gìn giữ và truyền lửa đúng cách.
PV: Cả cuộc đời làm phỗng đất, chắc hẳn ông đã có những tác phẩm rất tâm huyết. Ông có thể chia sẻ đôi nét về một tác phẩm đặc biệt mà ông trân trọng nhất không?
Ông Phùng Đình Giáp: Trong số những tác phẩm tôi đã làm, có rất nhiều cái độc đáo và mang ý nghĩa riêng, nhưng với tôi, tác phẩm “Chuột sa chĩnh gạo” luôn có một vị trí rất đặc biệt. Nhiều người trẻ bây giờ chưa hiểu hết ý nghĩa của “chĩnh gạo” – đó là chiếc bình đựng gạo của ngày xưa. Khi nói “chuột sa chĩnh gạo” tức là chuột rơi vào chiếc bình đầy gạo, tượng trưng cho sự sung túc, đủ đầy, điều mà ngày xưa ông bà ta rất quý trọng vì họ từng trải qua những ngày tháng khó khăn, thiếu thốn đến mức chuột cũng chẳng có gì để ăn. Tác phẩm này không chỉ mang ý nghĩa may mắn, niềm vui bất ngờ mà còn là lời nhắc nhở con người phải luôn cố gắng phấn đấu để đạt được sự đủ đầy, sung túc trong cuộc sống.
Tôi vẫn nhớ lần đầu làm xong tác phẩm này, nó mang nhiều tâm huyết và sự kỳ vọng. Dù đã bán đi, nhưng thi thoảng tôi vẫn xem lại ảnh chụp trên điện thoại, mỗi lần như thế lại gợi nhớ nhiều kỷ niệm, nhiều câu chuyện về nghề, về cuộc sống và ý nghĩa sâu xa mà tác phẩm muốn truyền tải. Với tôi, “Chuột sa chĩnh gạo” không chỉ là một món đồ chơi, mà còn là biểu tượng của hy vọng và niềm tin vào tương lai tốt đẹp hơn.
PV: Được biết con trai và các cháu của ông đều đã biết làm phỗng đất. Vậy họ có ý định theo nghề không? Và nếu có bạn trẻ muốn học, ông có sẵn lòng truyền dạy?
Ông Phùng Đình Giáp: Có chứ, tôi luôn sẵn lòng truyền nghề cho bất kỳ ai thực sự yêu thích. Con cháu tôi cũng đã được tôi hướng dẫn làm phỗng, nhưng để theo được đến cùng thì chưa ai đủ kiên trì. Cái nghề này vốn không giống những nghề khác – nó nằm ngay trong làng, trong ký ức, tưởng gần mà lại xa, vì không phải ai cũng sẵn sàng bước tiếp. Một phần cũng vì nghề phỗng giờ không còn mang lại thu nhập đủ sống, nên các thành viên trong gia đình đều phải làm thêm nghề khác để mưu sinh.
Tôi vẫn luôn tâm niệm: Nếu mai này không còn ai làm nữa thì ít nhất những gì tôi đã truyền lại vẫn còn trong ký ức của con cháu. Có thể các cháu chưa làm bây giờ, nhưng biết đâu một ngày nào đó, khi có điều kiện hoặc cảm được giá trị thực sự của nghề, các cháu sẽ quay lại. Điều quan trọng là tôi đã giữ và trao truyền ngọn lửa ấy.
Nếu có bạn trẻ nào muốn học, chỉ cần có tâm và thực sự yêu nghề, tôi sẵn sàng chỉ dạy hết lòng. Bởi tôi không chỉ làm nghề để giữ một sản phẩm, mà để giữ lại cả một nét văn hoá, một phần tuổi thơ của bao thế hệ. Tôi chỉ mong rằng, khi tôi không còn nữa, vẫn có người tiếp nối, để những ông phỗng bà phỗng kia không rơi vào quên lãng.
PV: Ông có lời khuyên nào dành cho các bạn trẻ nếu muốn khởi nghiệp với mặt hàng này? Và theo ông, cần làm gì để gìn giữ cũng như phát triển nghề làm phỗng truyền thống?
Ông Phùng Đình Giáp: Trong xã hội hiện đại hôm nay, để giữ gìn và phát triển một nghề truyền thống như nghề làm phỗng, tôi cho rằng yếu tố quan trọng nhất chính là truyền thông và sự lan toả văn hoá. Khi nghề được quảng bá rộng rãi, khi nhiều người biết và hiểu được giá trị của những sản phẩm thủ công truyền thống, thì nghề mới có thể sống lại, có cơ hội phát triển bền vững.
Tôi rất mong lớp trẻ, nếu thực sự yêu thích và muốn kinh doanh mặt hàng này, hãy bắt đầu bằng sự tìm tòi, học hỏi và thấu hiểu những giá trị sâu xa mà nghề mang lại. Không chỉ đơn thuần là sản phẩm để mua bán, mỗi bộ phỗng đất còn là một mảnh hồn của làng quê, một phần di sản văn hóa dân tộc.
Xã hội dù có hiện đại đến đâu, tôi vẫn tin rằng những giá trị xưa cũ, mộc mạc nhưng đầy tinh thần dân tộc như nghề làm phỗng, vẫn luôn đáng được trân trọng. Tôi chỉ mong thế hệ trẻ có thể tiếp nối, lan toả tình yêu với nghề, để những hình hài đất nung kia không chỉ sống trong ký ức mà còn sống mãi trong đời sống hôm nay.
PV: Vâng xin cảm ơn ông!
