Trong dòng chảy văn hóa phương Đông nói chung và văn hóa Việt Nam nói riêng, mỗi khoảng thời gian trong năm đều mang một dấu ấn riêng biệt, gắn liền với mùa vụ, tín ngưỡng, đời sống tinh thần và tâm linh của cộng đồng. Với nền văn minh lúa nước ngàn đời, những nghi lễ, tập tục của cha ông ta không đơn thuần là sinh hoạt tín ngưỡng, mà còn là sự kết tinh tri thức, phản ánh vũ trụ quan, nhân sinh quan và cả đạo lý sống của người Việt. Bởi vậy, ta mới có tháng Giêng của lễ hội - mở đầu cho một năm mới, tháng Năm diệt sâu bọ - giữ mùa màng, tháng Bảy - xá tội vong nhân, tháng Tám trung thu - trừ tà khí, tháng Mười mừng cơm mới - tri ân mùa bội thu... Mỗi mốc thời gian đều ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa: Từ triết lý âm dương, ngũ hành, đến đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, niềm tin về nhân quả, hiếu đạo, và quan niệm sống thuận theo tự nhiên.
Trong bức tranh ấy, tháng Bảy nổi bật như một điểm nhấn tâm linh đặc biệt. Đây là tháng chứa đựng nhiều quan niệm, nhiều câu chuyện mang tính nhân sinh sâu sắc: Tháng mưa ngâu gắn với mối tình bi thương của Ngưu Lang - Chức Nữ; tháng “cô hồn” khi địa ngục mở cửa để các vong linh trở về dương thế thăm gia quyến; tháng Vu Lan của Phật giáo - mùa báo hiếu và cứu độ. Bao trùm lên tất cả là quan niệm “xá tội vong nhân”, vốn đã ăn sâu vào tiềm thức của người Việt từ bao đời. Không có sự “xá tội”, Ngưu Lang - Chức Nữ sẽ chẳng bao giờ được gặp lại nhau; không có “xá tội”, các vong linh phiêu bạt không được trở về quê quán; và cũng chính từ tinh thần ấy mà Bồ Tát Mục Kiền Liên đã có cơ duyên vào địa ngục cứu mẹ.
Vì sao lại là tháng Bảy? Vì sao lại là xá tội vong nhân? Đặt câu hỏi ấy cũng chính là tìm về cội nguồn của một lớp văn hóa dân gian - nơi hòa quyện giữa triết lý Tam giáo và tín ngưỡng bản địa, trở thành mạch nguồn bền bỉ trong tâm thức dân tộc.
Tháng Bảy, về tiết khí, đã sang thu. Nắng không còn chói chang như ba tháng hè, nhưng hơi nóng vẫn hầm hập, oi nồng, như tấm chăn dày phủ kín cả bầu trời. Trên trời, lửa mặt trời lụi dần, dưới đất, đám than hồng vẫn còn âm ỉ tỏa hơi nóng. Sự bức bối ấy khiến lòng người dễ nặng nề, dễ cáu gắt, và chính cái ảnh hưởng của tiết khí đã in dấu vào tâm trạng con người, khiến tháng Bảy bị gắn với hình ảnh “cô hồn” - tháng của những bất an, những xao động nội tâm.
Về phương diện tín ngưỡng, gốc rễ của “tháng xá tội vong nhân” có thể truy nguyên từ quan niệm Tam tài và Tam phủ của người xưa. Tam tài gồm Thiên - Địa - Nhân: Trời là quy luật vũ trụ, đất là nền tảng nuôi dưỡng, người là chủ thể kết nối trời đất. Từ đó, người Việt phát triển tín ngưỡng thờ Tam phủ: Thiên phủ (bầu trời, ánh sáng, mưa nắng), Địa phủ (núi rừng, ruộng đồng, nơi nuôi dưỡng sự sống), và Thoải phủ (sông biển, nguồn nước - khởi nguồn của phồn thịnh). Mỗi phủ có một vai trò, một vị thần cai quản, và trong đó, Địa phủ gắn liền với ngày rằm tháng Bảy, ngày thiêng cho việc hành luật, cứu độ, miễn xá... Không phải ngẫu nhiên mà trong tín ngưỡng dân gian, từ Bắc Ninh đền Ba Vua, Hà Nội đền Thu Quế đến Phả Lại đền Tam phủ... và nhiều ngôi đền Tam phủ thờ ba vị vua quản ba miền ấy.
Trong tâm thức dân gian, ngày rằm tháng Bảy là ngày rất quan trọng trong mỗi gia đình Việt, bỏ ra ngoài yếu tố đúng sai - tín - mê, dân gian coi ngày rằm tháng Bảy như là một trong một số ngày hiếm hoi trong năm được cúng lễ tổ tiên; được bố thí cho những cô hồn vất vưởng; để nhắc nhở rằng luôn có “địa ngục” trừng phạt để ta phải sống hoàn thiện hơn. Đó mới là ý nghĩa sâu xa nhất của “xá tội vong nhân”: Vừa hướng về tổ tiên, vừa mở lòng nhân ái, vừa tự răn mình.
Tháng Bảy, theo dòng chảy của thời gian và tín ngưỡng, đã được nâng lên thành một mùa lễ hội tâm linh hoành tráng với mâm cao cỗ đầy, đàn tràng khắp nơi cầu siêu giải thoát cho các linh hồn. Nhưng giữa khói hương dày đặc ấy, con người dường như đang lãng quên ý nghĩa sâu xa nhất của ngày rằm này: Đó không chỉ là “xá tội cho vong” mà còn là “xá tội cho nhân”. Nghĩa là, con người cũng có cơ hội kìm lại những xốc nổi dưới tác động của thời tiết khắc nghiệt, để nhìn lại chính mình, để sám hối, để gột rửa, để sửa chữa những lỗi lầm, dù vô tình hay hữu ý, đã gieo trong kiếp sống làm người.
Trong văn hóa phương Đông, tiết khí, ngày giờ và thời gian linh thiêng được coi trọng hàng đầu. Người xưa giữ gìn lễ rằm tháng Bảy bằng mâm cơm đạm bạc, muối gạo, vàng mã… tất cả được dâng lên ban thờ gia tiên với cái tâm thành kính vào buổi sáng ngày rằm, sau lễ nghi tại nhà, nhà nào có điều kiện mới đi lễ đình, lễ chùa. Đó là một nét đẹp dung dị mà bền chặt. Thế nhưng, ngày nay, cảnh tượng ngược lại đang dần phổ biến: Đền chùa chen chúc, rộn ràng khói nhang; trong khi không ít gia đình tranh thủ thực hiện nghi lễ cho có, không còn ý nghĩa, không còn thuần phong mỹ tục chỉ là thuận lợi cho lịch trình người sống.
Đức Khổng Phu Tử trong Luận ngữ từng nói: “Vị năng sự nhân, yên năng sự quỷ? Quý thần kính nhi viễn chi, khả vị trí hĩ.” tức “Người còn chưa biết phụng sự cho đúng, sao đã biết phụng sự quỷ thần? Quỷ thần thì nên kính mà tránh xa, như thế mới có thể gọi là trí.” Bên cạnh đó, quan niệm của triết học Phương Đông có dạy “tâm xuất quỷ thần chi” có thể hiểu là từ tâm ta có quỷ cũng có thần và cũng có thể hiểu theo nghĩa một niệm của tâm, quỷ thần đều biết. Thế nên, vạn sự, thế cuộc... trụ đều là con người mà ra. Tâm ta thế nào, đời ta thế đó! Nếu ta sai, trời muốn cứu ta không cứu nổi. Nếu ta đúng, trời muốn phạt ta cũng không cách nào. Những ngày lễ, nhất là ngày rằm tháng Bảy ngoài việc nhắc nhở ta có một hệ thống hành luật nhân quả thi hành có thể giáng tội, xá miễn cho nhân gian thì còn nhắc nhở chúng ta: Phạt hay xá, do ta mà ra!
