Trong những ngày gần đây, dư luận không khỏi xôn xao trước phản ứng của một bộ phận độc giả xoay quanh giải thưởng dành cho Nỗi Buồn Chiến Tranh. Một tác phẩm văn học được ca ngợi về nghệ thuật, nhưng cũng gây tranh luận về cảm xúc mà nó mang lại. Câu chuyện ấy, hơn cả một sự kiện, đánh thức một vấn đề cũ nhưng chưa bao giờ hết cần thiết: Trách nhiệm của người cầm bút trước cộng đồng và xã hội.
Văn chương, từ ngàn đời, luôn mang hai bản chất song song: Tự do sáng tạo và trách nhiệm thông tuệ. Bởi mỗi con chữ, mỗi hình tượng, mỗi thông điệp không chỉ dừng lại ở trang sách, mà còn đi vào tâm trí, cảm xúc, hình thành trải nghiệm tinh thần của người đọc. Cũng vì thế, câu hỏi “Viết để làm gì?” hay “Tác phẩm này đóng góp gì cho cộng đồng?” luôn là câu hỏi mà bất kỳ người cầm bút chân chính nào cũng phải đối diện.
Văn học là nhân học, tức học văn cũng là học làm người. Người cầm bút trước hết là một cá thể tự do. Không ai có thể ra lệnh cho cảm xúc, bắt ép tư duy, hoặc giới hạn tưởng tượng của họ. Nhưng tự do sáng tạo không đồng nghĩa với việc thoát ly đạo đức nghề nghiệp. Tác giả, dù viết cho mình hay viết cho đời, luôn cần ý thức về sức ảnh hưởng của chữ nghĩa.
Ở góc độ xã hội, văn học không phải chỉ là tiếng nói cá nhân, mà còn là nguồn hình thành cảm xúc, nhận thức, thậm chí cách con người đánh giá lịch sử và hiện thực. Tác phẩm văn học có thể chữa lành, nhưng cũng có thể gây tổn thương; có thể khai sáng, nhưng cũng có thể gieo hoang mang hoặc dẫn dắt hiểu lầm.
Người viết có quyền chọn ánh sáng hay bóng tối trong câu chuyện của mình. Nhưng họ cũng cần chịu trách nhiệm về phản ứng mà tác phẩm gây ra. Điều đó không có nghĩa phải tránh né sự thật, không được viết về đau thương, mất mát. Ngược lại, viết về những mặt khuất của đời sống là sứ mệnh cần thiết của văn chương. Nhưng cách thể hiện, mức độ mô tả, dụng ý nội dung, và tác động dự kiến lên độc giả... tất cả đều nằm trong trách nhiệm của người viết.
Một tác phẩm có thể buồn, có thể đau, nhưng không nên khiến người đọc mất niềm tin, tuyệt vọng hoặc rơi vào vùng cảm xúc tiêu cực không lối thoát.
Trong tranh luận về Nỗi Buồn Chiến Tranh, nhiều người cho rằng một tác phẩm được giải thưởng cần truyền đi thông điệp tích cực, đẹp đẽ. Nhưng cũng có ý kiến bảo vệ rằng văn học không có nhiệm vụ an ủi ai cả, mà nó có quyền phơi bày sự thật theo cách tàn nhẫn nhất.
Cả hai quan điểm đều đúng, nhưng chưa đủ. Vấn đề không nằm ở việc “tích cực hay tiêu cực”, mà ở mức độ đạt đến giá trị nhân văn. Một tác phẩm chứa nhiều bi thương vẫn có thể mang tính chữa lành nếu cuối cùng nó mở ra ánh sáng. Ngược lại, một tác phẩm đẹp đẽ về ngôn từ nhưng gieo vào lòng người đọc sự hoài nghi, tiêu cực, lệch chuẩn đạo đức, đó mới là điều đáng lo.
Phản ứng của cộng đồng cũng là tấm gương phản chiếu tác động thực tế của tác phẩm. Người viết có quyền sáng tạo, nhưng độc giả cũng có quyền được bảo vệ khỏi những nội dung gây tổn hại tinh thần, nhất là giới trẻ.
Và chính sự tranh luận này cho thấy xã hội ngày càng quan tâm hơn đến vấn đề sức khỏe tinh thần, đến tác động dài hạn của văn hóa đọc. Đó không phải là sự kiểm soát, mà là một tín hiệu trưởng thành của ý thức cộng đồng.
Có lẽ để có cái nhìn khách quan hơn về cách tác động của các tác phẩm tới tinh thần người đọc, chúng ta nên tìm hiểu qua về cơ chế hoạt động của tiềm thức con người. Tiềm thức là phần sâu nhất trong đời sống tinh thần của con người. Những gì chúng ta đọc, dù ý thức được hay không, đều in dấu vào đó. Khi chúng ta tiếp xúc với bất kì thông tin như thế nào, tiềm thức cũng hoạt động theo ba cơ chế: Ghi dấu cảm xúc, sao chép mô hình và phản ứng dây chuyền.
Tiềm thức ghi dấu và lưu giữ cảm xúc mạnh mẽ hơn thông tin lý trí. Một tác phẩm có nhiều thông tin chưa chắc đã lưu dấu lâu trong tiềm thức nhưng một tác phẩm chứa nhiều bi thương, tuyệt vọng, đổ vỡ có thể khiến người đọc mang theo cảm xúc nặng nề nhiều giờ, thậm chí nhiều ngày. Những cảm xúc ấy trở thành vết hằn trong tâm trí, đôi khi dẫn đến: Mất động lực sống, cảm giác bi quan, khuynh hướng nhìn nhận thế giới qua lăng kính u ám hơn. Đặc biệt, người trẻ dễ bị ảnh hưởng hơn vì chưa có hệ miễn dịch tinh thần đủ mạnh.
Tiếp theo, tiềm thức có xu hướng bắt chước những mô hình hành vi hoặc nhận thức được mô tả trong tác phẩm. Khi một tác phẩm mô tả hành vi cực đoan, nhân sinh quan lệch chuẩn hoặc sự vô nghĩa của cuộc đời mà không chỉ ra lối thoát, độc giả dễ: Vô thức lý tưởng hóa nỗi buồn, ngộ nhận bi thương là “sự thật duy nhất”, chấp nhận những giá trị lệch lạc mà không phân tích. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong văn học dành cho số đông.
Điều đặc biệt quan trọng đó là phản ứng dây chuyền trong cảm xúc. Một tác phẩm nặng màu u tối có thể khiến độc giả mang năng lượng ấy vào đời sống, ảnh hưởng đến: Mối quan hệ, hiệu suất công việc, khả năng cân bằng cảm xúc. Không phải ai cũng đủ tỉnh táo để phân biệt đâu là cảm xúc của tác phẩm, đâu là cảm xúc thật của mình.
Đó là lý do người cầm bút phải đặc biệt cân nhắc: Tác phẩm của mình để lại gì trong tiềm thức người đọc.
Người cầm bút là người kiến tạo ý nghĩa, giá trị, không chỉ kể chuyện. Một tác phẩm có trách nhiệm không bắt buộc phải kết thúc có hậu, không cần né tránh những sự thật đau đớn. Nhưng nó phải: Tôn trọng nhân phẩm con người, giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn về đời sống, gieo vào lòng người ít nhất một mầm hy vọng, một hướng nhìn nhân văn, không khoét sâu vào tuyệt vọng một cách vô nghĩa, không bình thường hóa những lệch chuẩn hoặc thái độ cực tiêu cực.
Bởi người viết là người gieo hạt. Những hạt giống gieo vào tâm trí độc giả sẽ nảy mầm theo thời gian. Vậy nên người cầm bút cần tự hỏi: Ta đang gieo điều gì?
Một tác phẩm có thể trở thành biểu tượng của thời đại, nhưng cũng có thể vô tình trở thành công cụ dẫn dắt nhận thức sai lệch nếu thiếu trách nhiệm. Khi xã hội phản ứng, đó là tín hiệu cần được lắng nghe chứ không phải chống lại. Trách nhiệm của người viết không chỉ với văn chương, mà còn với: Tâm lý cộng đồng, cảm xúc của độc giả, hệ giá trị mà chúng ta muốn xây dựng trong tương lai. Người cầm bút không nhất thiết phải viết những điều đẹp đẽ, nhưng phải viết bằng tâm trong sáng.
Câu chuyện về Nỗi Buồn Chiến Tranh chỉ là một lát cắt cho thấy sự nhạy cảm văn hóa của thời đại. Công chúng không đòi hỏi tác phẩm hoàn hảo, nhưng mong muốn tác phẩm góp phần làm cho cuộc đời sáng hơn, hoặc ít nhất, chân thật mà không tuyệt vọng.
Trách nhiệm ấy lớn, nhưng cũng cao đẹp vô cùng. Bởi khi viết bằng sự chân thành, trí tuệ và ý thức nhân văn, tác phẩm không chỉ tồn tại trong sách, mà sống trong lòng người, như một nguồn sáng bền bỉ cho cộng đồng và xã hội./.
