Sáng 5/12, tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khoá XV, dưới sự chủ trì của Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn và điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Vũ Hồng Thanh, Quốc hội đã thảo luận ở hội trường về chủ trương đầu tư Chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG) về nông thôn mới, giảm nghèo bền vững, phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đến năm 2035. Việc hợp nhất 3 chương trình mục tiêu quốc gia hiện hành thành một chương trình tổng thể được đánh giá là bước đột phá về thể chế, giúp khắc phục tình trạng phân tán nguồn lực và chồng chéo ngân sách. Tuy nhiên, vấn đề cơ cấu và khả năng phân bổ nguồn vốn nhận được nhiều sự quan tâm khi nhiều đại biểu bày tỏ lo ngại về gánh nặng đối ứng quá lớn dồn lên vai các tỉnh nghèo, nơi là vùng lõi khó khăn.
Ngân sách Trung ương chưa tương xứng với vai trò "dẫn dắt"
Theo Tờ trình của Chính phủ, tổng nhu cầu vốn cho Chương trình Mục tiêu Quốc gia giai đoạn 2026-2030 dự kiến là 500 nghìn tỷ đồng. Tuy nhiên, cơ cấu phân bổ nguồn vốn Nhà nước lại đặt ra nhiều băn khoăn về tính chủ đạo của ngân sách Trung ương, đặc biệt trong bối cảnh các vùng thụ hưởng chính là các tỉnh miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS) và miền núi, vốn là những nơi ngân sách địa phương còn rất eo hẹp.
Đại biểu Hà Sỹ Huân (Đoàn ĐBQH tỉnh Thái Nguyên) phân tích, trong tổng vốn Nhà nước hỗ trợ 500 nghìn tỷ đồng, vốn ngân sách Trung ương chỉ chiếm 100 nghìn tỷ đồng (20%), trong khi ngân sách địa phương là 400 nghìn tỷ đồng (80%). Đại biểu nhận định, "cơ cấu này thể hiện tỉ trọng ngân sách Trung ương chưa tương xứng với vai trò chủ đạo. Trong khi đó, tỉ lệ đối ứng của địa phương khá cao, khiến gánh nặng tài chính dồn chủ yếu ở địa phương, tạo áp lực lớn cho các tỉnh khó khăn, đặc biệt là vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi có tỉ lệ hộ nghèo cao".
Đồng quan điểm, đại biểu Mai Văn Hải (Đoàn ĐBQH tỉnh Thanh Hoá) chỉ ra sự chênh lệch lớn so với giai đoạn trước. Cụ thể, trong giai đoạn 2026-2030, dự kiến vốn ngân sách Trung ương là 100 nghìn tỷ đồng, giảm hơn 90 nghìn tỷ đồng so với tổng vốn ngân sách Trung ương cho cả ba chương trình ở giai đoạn 2021-2025 (trên 190 nghìn tỷ đồng). Đồng thời, vốn ngân sách địa phương lại tăng từ gần 180 nghìn tỷ đồng (giai đoạn trước) lên 400 nghìn tỷ đồng. Đại biểu cho rằng, nhiều tỉnh miền núi, xã miền núi “thu không đủ chi”, nguồn đầu tư chủ yếu dựa vào tiền cấp quyền sử dụng đất, nhưng nay các địa phương chỉ được hưởng 80% đến 85% tiền sử dụng đất, càng gây khó khăn hơn cho vốn đối ứng.
Lo ngại về tính khả thi và nợ đọng xây dựng cơ bản
Một số đại biểu đưa ra những dẫn chứng thể hiện sự bất khả thi của cơ cấu vốn đang được cơ quan chủ trì soạn thảo đề xuất, đặc biệt đối với các tỉnh nghèo. Đại biểu Hồ Thị Minh (Đoàn ĐBQH tỉnh Quảng Trị) chỉ rõ, "dự kiến vốn của chương trình giai đoạn 2026 - 2030 là 1,23 triệu tỷ đồng. Tuy nhiên, vốn Trung ương chỉ có 8%, vốn ngân sách địa phương 33% và vốn huy động từ dân và doanh nghiệp 28%". Đại biểu cho rằng, đối với vùng đồng bào DTTS, đặc biệt là các tỉnh miền Trung, Tây Nguyên đang nhận trợ cấp từ Trung ương, việc áp dụng đối ứng 33% là rất khó và dễ dẫn đến nợ đọng xây dựng cơ bản. Đại biểu đề nghị Quốc hội cần xem lại cơ cấu nguồn vốn, đồng thời miễn đối ứng đối với các xã nghèo, vùng thường xuyên gặp lũ lụt thiên tai như miền Trung và Tây Nguyên, để nghị quyết thật sự có tính khả thi và nhân văn.
Đồng tình với quan điểm này, đại biểu Hà Sỹ Đồng (Đoàn ĐBQH tỉnh Quảng Trị) cũng bày tỏ, "nhu cầu vốn tối thiểu cho giai đoạn 2026-2030 là 240.000 tỷ đồng, nhưng hiện mới cân đối được khoảng 100.000 tỷ đồng, chỉ đạt khoảng 41,5% nhu cầu tối thiểu. Trong khi đó, yêu cầu huy động 33% vốn ngân sách địa phương và 28% từ doanh nghiệp, cộng đồng là rất khó khả thi". Đại biểu đề nghị Ban soạn thảo xác định lại tỉ lệ vốn đối ứng cho phù hợp.
Đại biểu Điểu Huỳnh Sang (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Nai) cũng khẳng định tỷ lệ vốn đối ứng của địa phương gấp hơn bốn lần vốn Trung ương là "không phù hợp và khó khả thi" và đề nghị ngân sách Trung ương phải là nguồn lực chính, đóng vai trò quyết định để tập trung nguồn lực đầu tư có trọng tâm, trọng điểm.
Để giải quyết vấn đề này, đa số đại biểu đồng loạt đề xuất nâng tỉ trọng ngân sách Trung ương trong tổng ngân sách Nhà nước lên mức hợp lý để đảm bảo chương trình thực hiện có hiệu quả và giữ vai trò chủ đạo, dẫn dắt. Đồng thời, điều chỉnh tỷ lệ vốn đối ứng, đặc biệt cho các tỉnh miền núi, vùng sâu, vùng xa và các xã nghèo, vùng thường xuyên gặp thiên tai.
Nguyên tắc phân bổ vốn: Cần "lượng hóa" để tránh dàn trải, cào bằng
Bên cạnh những lo ngại về cơ cấu vốn, các đại biểu cũng quan tâm tới nguyên tắc phân bổ nguồn vốn Trung ương, nhằm đảm bảo nguồn lực có hạn được sử dụng đúng trọng tâm, trọng điểm, tạo đột phá cho vùng lõi nghèo. Các đại biểu đều thống nhất cao với nguyên tắc ưu tiên vốn đầu tư ngân sách Trung ương cho vùng lõi nghèo, vùng đồng bào DTTS và miền núi, là định hướng nhằm giải quyết dứt điểm các nhiệm vụ trọng tâm, cấp bách, tạo chuyển biến rõ nét và bền vững.
Đại biểu Hoàng Quốc Khánh (Đoàn ĐBQH tỉnh Lai Châu) nhấn mạnh, "nguồn lực có hạn, nếu phân bổ dàn trải sẽ không tạo được kết quả đột phá, không giải quyết được những nút thắt cơ bản". Đại biểu khẳng định, việc phân bổ cần căn cứ đầy đủ vào mức độ thiếu hụt, nhu cầu thực tiễn và khả năng hấp thụ của từng địa phương, đảm bảo đầu tư đúng trọng tâm, trọng điểm, tránh tình trạng phân mảnh dẫn đến kéo dài, kém hiệu quả.
Tuy nhiên, đại biểu Hà Sỹ Huân (Đoàn ĐBQH tỉnh Thái Nguyên) chỉ ra tồn tại của các nguyên tắc hiện hành còn mang tính khái quát chưa cao, chưa có tiêu chí định lượng nên khó tránh khỏi việc phân bổ nguồn vốn dàn trải, cào bằng khi tổ chức thực hiện. Để khắc phục tình trạng này, các đại biểu đã đưa ra các đề xuất mang tính định lượng cao hơn và tăng tính chủ động cho địa phương, đề nghị cần khoanh vùng đối tượng thụ hưởng để tập trung nguồn lực.
Một số đại biểu đề nghị tiêu chí phân bổ vốn cần thiết kế dựa trên các yếu tố như mức độ khó khăn của địa phương, tỉ lệ hộ nghèo, tiến độ và số lượng tiêu chí chưa đạt của Chương trình. Trong khi đó, đại biểu Hà Sỹ Đồng đề nghị cần quy định nguyên tắc phân bổ rõ ràng, ít nhất 70% vốn ngân sách Trung ương phải ưu tiên cho vùng đồng bào DTTS và miền núi, trong đó tối thiểu 40% phải dành cho địa bàn đặc biệt khó khăn, mới đảm bảo đầu tư đúng vùng lõi nghèo, đúng trọng tâm. Đồng thời, tút kinh nghiệm từ giai đoạn trước, nên giao cho địa phương rà soát, xác định để cân đối đầu tư cho đúng trọng tâm, trọng điểm.
Các đại biểu cũng đề nghị Chính phủ cần có giải pháp để huy động các nguồn vốn hợp pháp khác, như nguồn vốn của doanh nghiệp, hợp tác xã, nguồn vốn của người dân, để chia sẻ gánh nặng với NSNN. Tuy nhiên, vấn đề huy động 28% vốn từ dân và doanh nghiệp ở vùng lõi nghèo cũng được đại biểu Hồ Thị Minh nhận định là "thật sự là khó khăn cho địa phương".
Việc hợp nhất 3 Chương trình Mục tiêu Quốc gia là bước tiến lớn về tư duy quản lý. Tuy nhiên, để Nghị quyết về chủ trương đầu tư Chương trình Mục tiêu Quốc gia giai đoạn 2026-2035 khả thi và đạt hiệu quả cao nhất, đặc biệt là mục tiêu giảm nghèo bền vững và thu hẹp khoảng cách phát triển, Quốc hội và Chính phủ cần khẩn trương rà soát, điều chỉnh mạnh mẽ cơ cấu nguồn vốn theo hướng tăng tỷ trọng vốn ngân sách Trung ương, giảm gánh nặng đối ứng cho các địa phương nghèo. Đồng thời cần lượng hóa các tiêu chí phân bổ để đảm bảo nguồn lực tập trung, có trọng tâm, trọng điểm, đúng với vùng lõi khó khăn nhất của đất nước.
