Tinh thần đoàn kết luôn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt lịch sử dân tộc Việt Nam, giúp chúng ta vượt qua mọi thử thách và viết nên những trang sử vẻ vang. Nhưng ở tầng sâu nhất, sức mạnh ấy không khởi nguồn từ những điều lớn lao, mà từ chính những tế bào xã hội đầu tiên: Gia đình và dòng họ. Chính từ những tế bào xã hội đầu tiên này, bản sắc, đạo lý và nội lực dân tộc được hình thành rồi truyền nối từ thế hệ này sang thế hệ khác. Khi từng dòng họ vững mạnh, từng gia đình ấm no, xã hội có nền gốc rễ ổn định; và khi hàng triệu gốc rễ ấy đan cài thành mạng lưới bền chắc, quốc gia mới thực sự hùng cường.
Từ xa xưa, dòng họ không chỉ là tập thể những người chung huyết thống mà là một thiết chế văn hóa - xã hội đặc trưng của người Việt. Nơi đó, mỗi thế hệ được nuôi dưỡng bằng đạo đức, tri thức và bản sắc, khiến gia đình, dòng họ trở thành “trường học đầu tiên” của mọi con người.
Trong văn hóa, dòng họ là nơi lưu giữ phong tục, nếp nhà, lễ nghi và hương ước, những giá trị làm nên bản sắc Việt: Hiếu nghĩa, thủy chung, kính tổ tiên. Với kinh tế, nhiều dòng họ từng là tổ chức sản xuất bền vững, khai khẩn đất đai, mở mang làng nghề và hình thành các mô hình kinh tế gia tộc. Và Trong giáo dục, rất nhiều tấm gương minh chứng cho truyền thống hiếu học được hun đúc bên trong mỗi gia tộc như: Dòng họ Hồ ở Yên Thành, Nghệ An ngày nay, thời cuối nhà Trần ba đời liên tiếp đỗ Trạng Nguyên; Dòng họ Giáp tại làng Dĩnh Kế, Bắc Ninh hiện nay, có hai cha con là Trạng nguyên và Tiến sĩ; hay dòng họ Đỗ, ở Hưng Yên ngày nay, có cha đỗ Hoàng Giáp và hai con trai một đỗ Trạng Nguyên và một đỗ Tiến Sĩ; và dòng họ Nguyễn ở Tiên Điền, Hà Tĩnh ngày này với truyền thống khoa bảng và văn chương với gia đình của đại thi hào Nguyễn Du...
Các dòng họ lớn như họ Lý, họ Trần, họ Lê, họ Nguyễn đã ghi dấu đậm nét trong lịch sử bằng những triều đại thịnh trị và những bậc hiền tài. Những “vùng đất học” như Nghệ Tĩnh, Thừa Thiên Huế, Bắc Ninh, Nam Định cũng hình thành từ truyền thống khoa bảng của các dòng họ nơi đây. Các dòng họ nghề truyền thống thì góp phần lưu giữ tinh hoa thủ công Việt Nam qua hàng trăm năm biến động. Dòng họ không chỉ là nơi trú ẩn tinh thần, mà còn là chiếc nôi lưu giữ bản sắc văn hóa và đạo lý hiếu nghĩa, nền tảng sâu xa của ý thức dân tộc Việt Nam.
Sức mạnh của một cộng đồng luôn bắt đầu từ sự cố kết vững bền bên trong từng dòng họ. Đầu tiên là Điểm tựa tinh thần không thể thay thế, tình cảm huyết thống là sợi dây gắn kết mỗi người với quê hương, nguồn cội. Sự bao bọc và tin tưởng ấy tạo nên niềm tự tin, ý thức trách nhiệm, giúp con người có nơi “đi để trở về” trong mọi biến động của cuộc đời. Tiếp theo, gia đình, dòng họ giống như một “thư viện sống”, nơi lưu giữ kinh nghiệm sản xuất, tri thức học thuật và đạo đức sống. Từ nghề truyền thống đến tinh hoa văn hóa, từ nếp nhà hiếu học đến đạo lý làm người, tất cả đều được truyền qua nhiều thế hệ, tạo nên những hạt nhân ưu tú cho đất nước. Một ví dụ điển hình với dòng họ Nguyễn ở Tiên Điền, Hà Tĩnh ngày nay, nơi sản sinh đại thi hào Nguyễn Du, hay họ Nguyễn ở Nam Đàn Nghệ An, nơi sinh vị anh hùng kiệt suất của dân tộc Nguyễn Ái Quốc, là minh chứng sinh động: Từ một dòng họ mà tinh hoa văn hóa, trí tuệ dân tộc Việt lan tỏa khắp thế giới. Bên cạnh đó, những sự kiện, tổ chức của dòng họ như: Ngày giỗ tổ, dòng tộc hội, quỹ khuyến học, quỹ tương trợ… là những mắt xích kết nối tình thân và xây dựng tinh thần tương trợ trong cộng đồng. Khi dòng họ mạnh, xã hội địa phương có nền tảng vững để phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục.
Mỗi một dân tộc có một đặc thù riêng, tuy nhiên, không một dân tộc nào đủ nội lực vươn lên nếu cấu trúc nền tảng, là các gia đình và dòng họ không bền chặt. Sức mạnh ấy lan tỏa từ cá nhân đến làng xã rồi tới toàn quốc gia. Một người được nuôi dưỡng trong nền nếp gia đình, được dòng họ nâng đỡ, sẽ: Tự tin hơn, có tinh thần trách nhiệm, giữ vững đạo lý, mang theo niềm tự hào và ý thức kế thừa truyền thống. Còn làng xã Việt Nam hưng thịnh khi các dòng họ đoàn kết, chung sức. Các mô hình “dòng họ hiếu học”, “làng văn hóa”, “dòng họ khuyến học” đã góp phần lan tỏa lối sống văn minh, củng cố nền tảng xã hội nông thôn. Đặc biệt ở tầm vóc quốc gia, khi các dòng họ mạnh, quốc gia sở hữu: Lớp lớp hiền tài phụng sự Tổ quốc, một xã hội ổn định từ gốc rễ, tinh thần đoàn kết vững bền, sức mạnh nội sinh phát triển lâu dài. Sức mạnh dân tộc vì thế là tổng hòa của hàng triệu tế bào dòng họ khỏe mạnh.
Dù thời đại thay đổi nhanh chóng, giá trị dòng họ không hề mất đi. Ngược lại, chúng được chuyển hóa để phù hợp hơn với cuộc sống hiện đại. Đầu tiên, dòng họ tiếp tục là nơi duy trì lễ hội, giỗ tổ, gia phả và nhà thờ họ... những biểu tượng của sự gắn kết và lòng biết ơn. Những quỹ học bổng, câu lạc bộ trí thức, mạng lưới định hướng nghề nghiệp… được thành lập, tạo điều kiện cho thế hệ trẻ vươn lên và cống hiến. Dòng họ trở thành mạng lưới kết nối nghề nghiệp, chia sẻ cơ hội, xây dựng doanh nghiệp gia tộc, đóng góp cho sự phát triển của cộng đồng.
Để phát huy giá trị truyền thống trong bối cảnh mới, và để dòng họ thực sự trở thành trụ cột của xã hội hiện đại, chúng ta cần chú trọng: Xây dựng văn hóa dòng họ đoàn kết, nhân văn, giản dị; đẩy mạnh khuyến học, khuyến tài thông qua quỹ hỗ trợ, học bổng, chương trình tư vấn nghề nghiệp; ứng dụng công nghệ vào quản lý gia phả, lưu giữ lịch sử, xây dựng website dòng họ; xây dựng nhà thờ họ như không gian văn hóa - giáo dục, tránh phô trương vật chất; và kết nối sức mạnh dòng họ vào phong trào nông thôn mới, đô thị văn minh, cùng chung tay phát triển địa phương.
Dòng họ không chỉ là nơi tìm về cội nguồn, mà còn là nền móng dựng nên sức mạnh dân tộc. Một quốc gia muốn vươn mình hùng cường phải bắt đầu từ việc củng cố từng gia đình, từng dòng họ, những tế bào gốc của xã hội.
Trong thời đại hội nhập, chúng ta càng cần gìn giữ và bồi đắp giá trị dòng họ, để bản sắc dân tộc không phai mờ, để sức mạnh nội sinh được tiếp tục nuôi dưỡng./.
