Lịch sử Quân chủng Phòng không-Không quân có thể khái quát thành 3 giai đoạn chính. Giai đoạn đầu từ ngày thành lập những đơn vị đầu tiên đến năm 1977 (gồm Ban nghiên cứu Không quân, ngày 09-3-1949; Trung đoàn Pháo cao xạ 367, ngày 01/4/1953; Ban Nghiên cứu Sân bay, ngày 03/3/1955; Bộ đội Ra đa Phòng không, ngày 15-6-1956; Cục Không quân, ngày 24/01/1959; Trung đoàn Không quân Vận tải quân sự 919, ngày 01/05/1959; Trung đoàn Không quân 910, ngày 20/9/1959; Trung đoàn Không quân tiêm kích 921, ngày 30/5/1963; Trung đoàn 236 - Trung đoàn Tên lửa đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam, ngày 07/01/1965...).
Giai đoạn thứ hai từ 1977 đến 1999: Quân chủng Phòng không-Không quân được tách ra thành hai Quân chủng độc lập (Quân chủng Phòng không và Quân chủng Không quân).
Giai đoạn thứ ba từ 1999 đến nay, Quân chủng Phòng không và Quân chủng Không quân hợp nhất thành Quân chủng Phòng không-Không quân.
Giai đoạn đầu vai trò của các lực lượng Phòng không, Không quân trên mặt trận đối không thể hiện rõ nét, vinh quang nhất, gắn liền với nhiều chiến công oai hùng nhất, chúng ta đã đánh thắng địch cả trên trời, dưới đất, trên biển, cả ban ngày và ban đêm, đánh sâu vào tận hậu cứ, bắn rơi nhiều máy bay hiện đại, bắt sống nhiều giặc lái của địch, góp phần cùng với quân và dân cả nước hoàn thành thắng lợi sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Các giai đoạn tiếp theo, mặc dù có những thay đổi về tổ chức biên chế, điều kiện cơ sở vật chất, trang bị hậu cần - kỹ thuật còn gặp khó khăn, song càng trong gian khó cán bộ, chiến sĩ càng nỗ lực phấn đấu vươn lên hoàn thành thắng lợi mọi nhiệm vụ được giao.
Ngày nay, tình hình thế giới có nhiều cơ hội mới, song phải đối mặt với không ít rủi ro, xáo trộn, đảo chiều nhanh chóng, phức tạp, khó đoán định, các quốc gia có tiềm lực kinh tế, quân sự đã và đang đẩy mạnh hiện đại hóa quân đội, tập trung đầu tư phát triển các loại phương tiện, vũ khí chiến tranh tiên tiến, hiện đại, đồng thời, tổ chức, biên chế lực lượng theo hướng tinh, gọn, đa năng, hiệu quả với nhiều phương thức tác chiến mới, đặc biệt là tác chiến đường không đã có những bứt phá ngoạn mục cả về quy mô sử dụng lực lượng, mức độ hiện đại cùng thủ đoạn tác chiến tinh vi.
Vì vậy, để hoàn thành xuất sắc “sứ mệnh bảo vệ Tổ quốc từ trên không”, phải phải đẩy mạnh quá trình hiện đại hóa Quân chủng theo đúng lộ trình, tập trung đầu tư vào hai yếu tố chủ chốt là con người và vũ khí, trong đó vai trò con người là yếu tố quyết định, thực chất chính là giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa con người và vũ khí, trang bị theo quan điểm “người trước, súng sau” của Chủ tịch Hồ Chí Minh về xây dựng Quân đội.
Chúng ta cần phải có những con người "vừa hồng, vừa chuyên", để có thể làm chủ được nhiều chủng loại vũ khí từ tương đối hiện đại đến hiện đại với nhiều tính năng, kỹ chiến thuật khác nhau mà Quân chủng đang được trang bị.
“Hồng”: Là có bản lĩnh chính trị kiên định, vững vàng; đạo đức, động cơ trong sáng, thái độ đúng đắn, trách nhiệm cao, kỷ luật tự giác nghiêm minh; có tri thức khoa học, trình độ quân sự, năng lực, phương pháp, tác phong công tác tốt; dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm; nói đi đôi với làm, luôn đặt lợi ích của tập thể lên trên lợi ích của cá nhân.
“Chuyên”: Là một nội dung đặc biệt quan trọng đối với một Quân chủng kỹ thuật, theo đó, đội ngũ cán bộ, chiến sĩ phải có kiến thức khoa học; trình độ chuyên môn, nghiệp vụ; khai thác sử dụng hiệu quả các loại vũ khí, trang bị; có kỹ năng, kỹ xảo, trình độ xử lý các tình huống trên từng lĩnh vực, vị trí công tác. Có đủ năng lực tiếp cận với khoa học kỹ thuật quân sự hiện đại và ứng dụng thành tựu công nghệ 4.0 nghiên cứu, nâng cao năng lực bảo dưỡng, sửa chữa, cải tiến vũ khí, trang bị, giảm sự phụ thuộc vào các dây chuyền công nghệ của nước ngoài, từng bước nghiên cứu sản xuất, chế tạo các trang, thiết bị, phụ tùng thay thế, tiến tới sản xuất chế tạo hoàn chỉnh từng chủng loại vũ khí, trang bị.
“Sứ mệnh bảo vệ Tổ quốc từ trên không” đó là điều thiêng liêng nhất, cao cả nhất của mỗi người chiến sĩ Phòng không, Không quân, đó là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài của cấp ủy, tổ chức Đảng, người chỉ huy, chính ủy, chính trị viên, cơ quan các cấp trong lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện đồng bộ, toàn diện các chủ trương, giải pháp, góp phần bảo vệ vững chắc Tổ quốc từ sớm, từ xa, trong đó, trọng tâm:
Tập trung xây dựng Quân chủng vững mạnh về chính trị làm cơ sở, nền tảng, phấn đấu đến năm 2030 hoàn thành mục tiêu xây dựng Quân chủng “cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại”. Năng lực lãnh đạo toàn diện và sức chiến đấu của cấp ủy, tổ chức đảng các cấp phải thường xuyên được nâng cao; gắn xây dựng tổ chức đảng với xây dựng tổ chức chỉ huy và các tổ chức quần chúng; xây dựng tổ chức Đảng vững mạnh cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức, đạo đức và cán bộ. Tập trung quan tâm đổi mới, nâng cao chất lượng công tác giáo dục chính trị tại đơn vị, tăng cường giáo dục cho cán bộ, chiến sĩ nhận thức sâu sắc bản chất, âm mưu, thủ đoạn của kẻ thù; đối tượng tác chiến của Bộ đội Phòng không, Không quân, luôn chuẩn bị cho bộ đội tâm thế vững vàng bảo vệ bầu trời Tổ quốc nếu chiến tranh xảy ra.
Tập trung lãnh đạo, chỉ đạo, quán triệt, triển khai thực hiện hiệu quả các chỉ thị, mệnh lệnh, quy định của Bộ Quốc phòng, Quân chủng về nhiệm vụ sẵn sàng chiến đấu. Tổ chức, duy trì chặt chẽ lực lượng sẵn sàng chiến đấu trên tất cả các hướng theo đúng quy định; quản lý chặt chẽ vùng trời trách nhiệm, xử lý chính xác, kịp thời các tình huống tác chiến Phòng không, Không quân theo đúng Chỉ lệnh, sẵn sàng chiến đấu, bảo vệ an toàn các mục tiêu trọng yếu, các sự kiện chính trị quan trọng và các ngày lễ lớn của đất nước.
Đổi mới, nâng cao chất lượng công tác huấn luyện chiến đấu; các lực lượng trong Quân chủng phải được huấn luyện sử dụng thành thạo các loại vũ khí, trang bị hiện có, hiểu biết về phương tiện chiến tranh củađịch để có đối sách tác chiến phù hợp, chú trọng huấn luyện diễn tập hiệp đồng quân, binh chủng, diễn tập khu vực phòng thủ, huấn luyện đêm, ngụy trang, nghi binh, phòng tránh đánh trả, cơ động chuyển hóa thế trận... phù hợp yêu cầu tác chiến hiện đại, khẩn trương, quyết liệt, dài ngày. Kết hợp chặt chẽ huấn luyện quân sự với giáo dục chính trị; rèn luyện bản lĩnh, ý chí chiến đấu với huấn luyện, kỹ chiến thuật, rèn luyện nâng cao thể lực bộ đội đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ chiến đấu trong mọi điều kiện, tình huống khẩn trương, quyết liệt, dài ngày.
Để có con người hiện đại, các học viện nhà trường tiếp tục quán triệt và triển khai thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 1657-NQ/QUTW, ngày 20/12/2022 của Quân ủy Trung ương về “đổi mới công tác giáo dục và đào tạo...xây dựng Quân đội trong tình hình mới”; các đề án về công tác giáo dục, đào tạo với phương châm “chất lượng đào tạo của nhà trường là khả năng sẵn sàng chiến đấu của đơn vị”; chủ động đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, kết hợp đào tạo trong nước với gửi đi đào tạo ở nước ngoài; luân chuyển cán bộ, nhân viên kỹ thuật giữa các đơn vị để bồi dưỡng, nâng cao năng lực trình độ chuyên môn, bảo đảm lực lượng hiện tại, kế cận, kế tiếp.
Tập trung triển khai đồng bộ các chương trình, mục tiêu trọng điểm về bảo đảm hậu cần - kỹ thuật, các yêu cầu nhiệm vụ đều phải được cụ thể hóa từ khâu ra nghị quyết đến khâu bảo đảm hậu cần - kỹ thuật, coi trọng phát huy nhân tố con người, nhằm khơi dậy ý thức, trách nhiệm, tính chủ động, sáng tạo của cán bộ, nhân viên kỹ thuật trong bảo quản, bảo dưỡng, quản lý, khai thác vũ khí, trang bị kỹ thuật tốt, bền, an toàn tiết kiệm, đồng thời tích cực học tập, nghiên cứu, nâng cao trình độ khai thác sử dụng thành thạo các loại vũ khí, trang bị kỹ thuật hiện có, đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, thiết kế, chế tạo, sửa chữa, hồi phục, phát triển vũ khí trang bị phù hợp với nhiệm vụ, hình thức tác chiến, cách đánh, của Bộ đội Phòng không, Không quân. Mỗi cán bộ, đảng viên, nhân viên kỹ thuật, cần nhận thức rõ trách nhiệm, ý nghĩa, tầm quan trọng của công tác khai thác, sử dụng vũ khí, trang bị kỹ thuật tốt, bền, an toàn, tiết kiệm phục vụ nhiệm vụ huấn luyện, SSCĐ, QLVT là một trong những khâu quan trọng góp phần hoàn thành nhiệm vụ chính trị của Quân chủng.
Tiếp tục quán triệt, triển khai thực hiện hiệu quả Nghị quyết của Quân ủy Trung ương, Kế hoạch của Bộ Quốc phòng về tổ chức Quân đội nhân dân Việt Nam giai đoạn 2021-2030 và những năm tiếp theo; điều chỉnh tổ chức lực lượng Quân chủng Phòng không - Không quân giai đoạn 2022-2025; Đề án xây dựng lực lượng Không quân Quân chủng Phòng không - Không quân cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại giai đoạn 2018 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030, tập trung xây dựng các đơn vị bảo đảm tinh, gọn, mạnh, bố trí, điều chỉnh, sắp xếp hợp lý, cân đối giữa các thành phần lực lượng; ưu tiên các đơn vị trực tiếp làm nhiệm sẵn sàng chiến đấu, vùng sâu, vùng xa, các mục tiêu chiến lược, trọng yếu.
Xuân mới Ất Tỵ 2025, phát huy truyền thống vẻ vang, với danh dự và trách nhiệm của “Người chiến sĩ Phòng không, Không quân ưu tú”, toàn Quân chủng quyết tâm phấn đấu hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được giao, xứng đáng là lực lượng nòng cốt trên mặt trận đối không, hoàn thành xuất sắc “sứ mệnh bảo vệ Tổ quốc từ trên không”./.
