1. Thực trạng và yêu cầu đổi mới
Bộ Chính trị vừa ban hành Nghị quyết 71 ngày 22/8/2025, trong đó nhấn mạnh yêu cầu phải rà soát toàn diện chương trình giáo dục phổ thông và triển khai một bộ sách giáo khoa thống nhất trên toàn quốc, đồng thời phấn đấu đến năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa cho toàn bộ học sinh. Đây là một quyết sách chiến lược, xuất phát từ thực tiễn còn nhiều bất cập trong mô hình “một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa” được áp dụng những năm gần đây.
Chủ trương nhiều bộ sách từng được kỳ vọng sẽ tạo ra sự phong phú, đa dạng, tránh độc quyền và thúc đẩy cạnh tranh trong biên soạn. Nhưng sau vài năm triển khai, thực tế cho thấy không ít vấn đề nảy sinh. Cùng một chương trình chuẩn nhưng mỗi bộ sách lại có cách trình bày, cấu trúc và minh họa khác nhau, khiến học sinh khi chuyển trường gặp khó khăn. Một khảo sát tại một số trường tiểu học ở Hà Nội và miền Trung cho thấy khoảng 30% học sinh chuyển trường phải mất nhiều thời gian để thích nghi vì sách Toán, Tiếng Việt, Khoa học, hoàn toàn khác lạ. Không ít phụ huynh phản ánh con em họ bị hẫng kiến thức, thậm chí phải học lại một số nội dung. Với giáo viên, sự đa dạng sách trở thành gánh nặng. Họ phải liên tục tham gia các lớp tập huấn, điều chỉnh bài giảng cho phù hợp, thay vì tập trung đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian đáng lẽ dùng để sáng tạo sư phạm thì lại bị tiêu tốn vào việc làm quen với sách mới.
Gánh nặng kinh tế cũng không nhỏ khi trung bình mỗi năm, phụ huynh phải chi vài trăm nghìn đến cả triệu đồng để mua SGK. Nhiều gia đình vùng khó khăn cho rằng chi phí này là áp lực thực sự, đặc biệt trong bối cảnh giá sách liên tục tăng. Thêm vào đó, phần lớn sách chỉ sử dụng một lần, sang năm không tái dùng được, gây lãng phí. Đó là chưa kể đến những bất cập trong hoạt động thiện nguyện. Trong đợt lũ miền Trung, nhiều tổ chức đã tặng hàng chục nghìn cuốn SGK cho học sinh, nhưng do các trường sử dụng bộ sách khác nhau, nhiều cuốn không thể dùng, dẫn đến lãng phí và giảm hiệu quả hỗ trợ.
Những thực trạng này đã khiến Bộ Chính trị đưa ra quyết sách quan trọng: cần có một bộ SGK thống nhất để bảo đảm sự công bằng, đồng bộ trong giáo dục. Nếu được triển khai, tất cả học sinh từ miền núi, hải đảo đến thành thị đều tiếp cận cùng một hệ thống tri thức chuẩn, hạn chế tình trạng lệch pha giữa các địa phương. Giáo viên không còn phải băn khoăn chọn sách, tập trung hơn cho đổi mới phương pháp. Phụ huynh thì giảm bớt chi phí, nhất là khi chủ trương hướng tới miễn phí SGK cho toàn bộ học sinh vào năm 2030. Đây là bước đi mang ý nghĩa nhân văn, góp phần bảo đảm công bằng xã hội trong tiếp cận tri thức.
2. Tham chiếu quốc tế và lợi ích khi thống nhất SGK
Đặt giáo dục Việt Nam trong so sánh quốc tế sẽ thấy rõ hơn giá trị của quyết định này. Nhật Bản và Hàn Quốc từ lâu đã duy trì một bộ SGK duy nhất, được Nhà nước biên soạn và phát hành. Học sinh trên toàn quốc học chung một bộ sách, nội dung đồng bộ, thi cử công bằng, và quá trình dạy học không bị xáo trộn khi học sinh chuyển trường. Ở Hàn Quốc, Chính phủ còn chủ động cập nhật SGK theo định kỳ, phản ánh những thay đổi mới về khoa học, công nghệ, nhưng vẫn bảo đảm sự thống nhất từ thành thị đến nông thôn. Singapore cũng là một ví dụ đáng chú ý khi duy trì bộ SGK quốc gia đồng thời đầu tư mạnh mẽ cho học liệu trực tuyến và ngân hàng câu hỏi mở, giúp giáo viên và học sinh vừa có nền tảng chung, vừa được khuyến khích khai thác nguồn tài liệu phong phú để mở rộng tri thức.
Nhiều quốc gia châu Âu như Pháp, Đức, Hà Lan cho phép nhiều nhà xuất bản cùng tham gia nhưng sự đa dạng này chỉ thành lợi thế khi đội ngũ giáo viên có trình độ cao, đủ năng lực biến sách thành công cụ linh hoạt thay vì rào cản. So sánh cho thấy, trong bối cảnh Việt Nam, hạ tầng công nghệ chưa đồng đều, trình độ giáo viên còn chênh lệch, thì việc nhiều bộ sách đã tạo ra nhiều hệ quả hơn là lợi ích.
Một bộ sách thống nhất đem lại nhiều lợi ích rõ rệt. Trước hết là sự ổn định và công bằng trong dạy và học. Từ đồng bằng đến miền núi, học sinh đều tiếp cận tri thức đồng nhất, không còn cảnh học sinh “sốc” khi chuyển trường. Kiểm tra, đánh giá cũng công bằng, minh bạch hơn. Kế đến là giảm chi phí, tăng công bằng xã hội. Khi tiến tới miễn phí SGK, phụ huynh không còn gánh nặng sách vở, học sinh nghèo được tiếp cận tri thức bình đẳng. Với giáo viên, một bộ SGK chung giúp giảm áp lực, dành nhiều thời gian cho đổi mới phương pháp, ứng dụng công nghệ, phát triển kỹ năng mềm cho học sinh. Đặc biệt, một bộ sách chuẩn không đồng nghĩa với “học vẹt” theo sách, mà là nền tảng để giáo viên khai thác học liệu số, tài liệu tham khảo, sáng tạo trong giảng dạy.
Tuy nhiên, cũng có những lo ngại chính đáng. Một số chuyên gia cho rằng nếu chỉ có một bộ SGK, nguy cơ thiếu cạnh tranh sẽ dẫn đến sự trì trệ trong biên soạn. Thậm chí, nếu quy trình không minh bạch, dễ nảy sinh độc quyền. Ngoài ra, khó tránh khỏi việc một bộ sách duy nhất khó bao quát hết đặc thù vùng miền, nhất là học sinh dân tộc thiểu số. Chính vì vậy, giải pháp không phải là tuyệt đối “một mình một chợ”, mà phải là sự kết hợp: thống nhất bộ SGK chuẩn nhưng song hành phát triển học liệu bổ trợ, tài liệu địa phương, tài liệu mở. Điều quan trọng là quá trình biên soạn phải có sự tham gia rộng rãi của nhà khoa học, giáo viên giỏi và đại diện cộng đồng, bảo đảm bộ SGK vừa có tính khoa học, vừa gần gũi với thực tiễn.
Thực tiễn trong nước cũng cho thấy nhiều minh chứng. Một giáo viên ở Sơn La từng chia sẻ rằng học sinh dân tộc thiểu số vốn đã gặp khó khăn trong học tiếng Việt, nay lại phải dùng sách với cách diễn đạt khác nhau càng thêm vất vả. Nếu có một bộ sách thống nhất, sự bất lợi này sẽ giảm đi đáng kể. Trong khi đó, ở kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025, học sinh vẫn đạt nhiều kết quả xuất sắc dù học bằng nhiều bộ SGK khác nhau. Điều này chứng minh học sinh và giáo viên Việt Nam có khả năng thích ứng, nhưng đồng thời cũng phản ánh rằng sự đa dạng SGK không mang lại ưu thế rõ rệt nếu điều kiện cơ sở vật chất và nhân lực chưa đồng đều.
3. Tác động lâu dài và kết luận
Chủ trương của Bộ Chính trị không chỉ là giải pháp kỹ thuật cho giáo dục, mà còn thể hiện tư duy chính trị – xã hội sâu sắc. Việc thống nhất SGK trên toàn quốc gắn với mục tiêu xây dựng nền giáo dục công bằng, bình đẳng, mọi trẻ em đều có cơ hội tiếp cận tri thức chung, không phân biệt giàu nghèo, thành thị hay nông thôn. Đây cũng là thông điệp về sự đồng lòng, thống nhất, gắn kết cộng đồng, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển giáo dục. Với việc hướng tới miễn phí SGK vào năm 2030, chính sách này còn khẳng định sự quan tâm của Đảng và Nhà nước đối với từng học sinh, coi tri thức là tài sản chung chứ không phải gánh nặng riêng của gia đình.
Đi xa hơn, có thể dự báo chủ trương này sẽ để lại những tác động tích cực lâu dài. Trước hết là nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Khi toàn bộ học sinh cả nước được tiếp cận cùng một nền tảng kiến thức chuẩn, sự chênh lệch trình độ giữa các vùng miền sẽ giảm, từ đó hình thành một thế hệ lao động có tri thức đồng đều hơn, góp phần nâng cao năng suất và sức cạnh tranh quốc gia. Thứ hai, việc giảm bất bình đẳng trong giáo dục sẽ góp phần quan trọng vào việc thực hiện công bằng xã hội, thu hẹp khoảng cách giữa thành thị và nông thôn, giữa vùng thuận lợi và vùng khó khăn. Một đứa trẻ miền núi, vùng sâu, vùng xa sẽ không còn cảm giác “học sau” hay “học khác” so với trẻ em đô thị. Thứ ba, về tầm quốc tế, một hệ thống SGK thống nhất, được xây dựng trên nền tảng khoa học và tham khảo kinh nghiệm quốc tế, sẽ giúp Việt Nam dễ dàng hơn trong việc so sánh, đối chiếu và hội nhập với các hệ thống giáo dục tiên tiến. Đây là nền móng để Việt Nam tham gia sâu hơn vào các kỳ đánh giá quốc tế như PISA, TIMSS, từ đó có cơ sở cải thiện chất lượng giáo dục toàn diện.
Để chủ trương này đi vào cuộc sống, cần có các bước đi cụ thể. Việc biên soạn SGK phải minh bạch, khoa học, có sự phản biện rộng rãi từ giới chuyên môn và xã hội. Bộ SGK mới nên có lộ trình thí điểm ở một số khối lớp, rút kinh nghiệm rồi mới nhân rộng. Giáo viên cần được đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng sử dụng SGK mới, tránh lúng túng như giai đoạn vừa qua. Song song, cần phát triển phiên bản điện tử, kho học liệu mở, tạo điều kiện cho giáo viên và học sinh khai thác thêm nguồn tư liệu. Các nhà xuất bản, thay vì cạnh tranh ở SGK, có thể tham gia sản xuất học liệu bổ trợ, tài liệu tham khảo, qua đó vẫn duy trì sự cạnh tranh lành mạnh và phong phú.
Có thể nói, quyết định của Bộ Chính trị về việc thống nhất một bộ sách giáo khoa toàn quốc là bước ngoặt lớn, thể hiện tầm nhìn chiến lược trong đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục. Đây không chỉ là giải pháp khắc phục những bất cập kéo dài từ mô hình nhiều bộ sách, mà còn là hành động nhân văn, bảo đảm công bằng và bình đẳng trong tiếp cận tri thức cho mọi học sinh. Nếu được triển khai bài bản, minh bạch và có sự đồng thuận xã hội, một bộ SGK thống nhất sẽ trở thành nền tảng vững chắc cho sự phát triển giáo dục Việt Nam trong giai đoạn mới, tạo tiền đề đào tạo nên những thế hệ công dân vừa có tri thức đồng đều, vừa đủ bản lĩnh và sáng tạo để hội nhập quốc tế.
