Sự vươn lên mạnh mẽ của DeepSeek – công ty khởi nghiệp trí tuệ nhân tạo (AI) có trụ sở tại tỉnh Chiết Giang – không chỉ khuấy động cộng đồng AI toàn cầu, mà còn khơi dậy niềm tự hào về hệ thống giáo dục trong nước của người dân Trung Quốc. Với toàn bộ đội ngũ phát triển nòng cốt được đào tạo hoàn toàn trong nước, DeepSeek trở thành một minh chứng hiếm hoi cho việc Trung Quốc có thể tự sản sinh ra những tài năng công nghệ đẳng cấp thế giới mà không cần phụ thuộc vào nguồn du học sinh trở về.
Thành công của DeepSeek gợi lại một câu hỏi chiến lược: Liệu Trung Quốc đã thực sự sẵn sàng trở thành trung tâm đổi mới công nghệ toàn cầu, hay đây chỉ là trường hợp ngoại lệ mang tính cá biệt?
Theo nhóm nghiên cứu MacroPolo (Chicago), đến năm 2022, gần 50% các nhà nghiên cứu AI hàng đầu thế giới từng tốt nghiệp từ các đại học Trung Quốc, so với khoảng 18% từ Mỹ. Trung Quốc cũng đào tạo lượng sinh viên ngành STEM trong năm 2020 cao gấp hơn 4 lần Mỹ. Số lượng chương trình đào tạo AI bậc đại học đã tăng hơn 2.300 chương trình chỉ từ năm 2018.
Giới quốc tế cũng đang theo dõi sát sao. Pavel Durov – nhà sáng lập nền tảng Telegram – nhận định: “Nếu nước Mỹ không cải tổ hệ thống giáo dục, họ có nguy cơ để mất vị thế công nghệ vào tay Trung Quốc.” Ông cho rằng chính áp lực cạnh tranh học đường khốc liệt là yếu tố khiến Trung Quốc vươn lên trong lĩnh vực AI.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng hệ thống giáo dục chỉ là điều kiện cần, chưa phải là điều kiện đủ. Trong khi các trường như Đại học Thanh Hoa, Bắc Kinh vẫn được đánh giá là đẳng cấp quốc tế, thì toàn hệ thống giáo dục Trung Quốc vẫn bị phê phán là quá thiên về thi cử, học thuộc lòng và xem nhẹ tư duy phản biện – yếu tố nền tảng để thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Chính trong bối cảnh đó, DeepSeek được xem như một “làn gió mới”. Nhà sáng lập Liang Wenfeng không chỉ nhấn mạnh cam kết với tự do trí tuệ thay vì lợi nhuận ngắn hạn, mà còn xây dựng một môi trường làm việc đa dạng, khi chủ động tuyển dụng cả nhân sự từ các ngành khoa học xã hội và nhân văn. “Đổi mới không thể được hoạch định hay giảng dạy. Nó cần không gian tự do để nảy nở,” ông Liang chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn.
Một điểm khác biệt then chốt của DeepSeek là họ không phụ thuộc vào vốn đầu tư mạo hiểm – mà được tài trợ từ quỹ đầu cơ mẹ của chính ông Liang. Nhờ đó, họ tránh được nhiều ràng buộc chính trị thường thấy với các công ty công nghệ lớn. DeepSeek giữ thái độ khiêm tốn, ít phô trương và không gây chú ý – điều được xem là chiến lược sinh tồn khôn ngoan trong môi trường chính trị nhạy cảm hiện nay.
Dù vậy, các chuyên gia cảnh báo, một mô hình như DeepSeek vẫn là cá biệt. Damien Ma, người sáng lập MacroPolo, nhận định: “Trung Quốc đang đào tạo ra rất nhiều tài năng. Nhưng nếu môi trường trong nước không thay đổi, họ có thể mất chính những nhân tài mà họ đã bỏ công sức tạo dựng.”
Bài học của DeepSeek dường như đã được một số cơ quan nhà nước tiếp nhận. Ủy ban Đảng Cộng sản tỉnh Chiết Giang mới đây ra tuyên bố cần “tin tưởng vào tài năng trẻ” và trao quyền tự chủ cao hơn cho các doanh nghiệp tiên phong trong lĩnh vực đổi mới công nghệ.
Tuy nhiên, như lời của giáo sư Yanbo Wang (ĐH Hong Kong): “Khả năng cạnh tranh dài hạn trong lĩnh vực AI không chỉ nằm ở giáo dục STEM, mà còn phụ thuộc vào cách Trung Quốc đối xử với nhà đầu tư tư nhân, doanh nhân và các công ty vì lợi nhuận.”
Nếu muốn thực sự trở thành cường quốc đổi mới, Trung Quốc sẽ cần nới lỏng kiểm soát, giảm can thiệp và tạo không gian tự do để các tài năng trẻ phát huy hết tiềm năng – thay vì chỉ trông chờ vào thành công đơn lẻ như DeepSeek.
