Bước chân vào khu vườn, một màu xanh mướt mát mắt hiện ra. Giàn bầu vững chãi được chống bằng những cây tre già, ken đặc lá xanh um tùm. Xen giữa những tán lá rộng bản là vô số trái bầu non, bầu bánh tẻ đủ kích cỡ, hình dáng, treo lủng lẳng như những chiếc đèn lồng xanh ngọc. Có trái thon dài, da xanh mướt mịn màng. Có trái lại tròn trịa, phình to ở phần cuống, trông ngộ nghĩnh. Ánh nắng xuyên qua kẽ lá, chiếu lên những giọt sương sớm còn đọng lại, lấp lánh như pha lê. Khung cảnh thật đẹp, thật thanh bình, một vẻ đẹp giản dị mà căng tràn sức sống.
Ông Nhạ, người đàn ông có làn da sạm nắng và nụ cười hiền hậu, tay thoăn thoắt lật từng chiếc lá, kiểm tra từng trái bầu. Ông nói: "Bầu này dễ trồng mà cũng khó chăm các chú ạ. Phải canh nước, canh sâu bệnh, rồi làm giàn cho chắc để nó leo, nó đậu quả." Giọng ông trầm ấm, ẩn chứa niềm tự hào của người làm ra thành quả.
Ông chỉ vào một trái bầu non, da còn phủ lớp lông tơ mịn màng: "Trái này mà hái nấu canh tôm thì ngọt thôi rồi. Bầu non thì vỏ mềm, hạt nhỏ, ăn mát ruột lắm." Rồi ông lại chỉ sang những trái to hơn, đã ngả màu xanh đậm: "Còn loại bánh tẻ này thì luộc chấm kho quẹt, hay xào với lòng gà cũng ngon. Để già quá thì nó xơ, ăn có vị chua, chỉ lấy hạt làm giống thôi."
Nghe ông nói, tôi chợt nhớ đến những giá trị dinh dưỡng tuyệt vời mà loại quả dân dã này mang lại. Bầu không chỉ là món ăn quen thuộc trong bữa cơm Việt mà còn là một kho tàng dưỡng chất. Trong 100g bầu, thành phần chủ yếu là nước (đến 95%), cực kỳ tốt cho việc bổ sung nước cho cơ thể, nhất là trong những ngày hè oi ả. Nó như một "bình nước tự nhiên" mà tạo hóa ban tặng.
Không chỉ vậy, bầu còn chứa hàng loạt vitamin và khoáng chất thiết yếu: canxi (21%), phốt pho (25%), sắt (0.2mg), protid (0.5%), glucid (2.9%), cellulose (1%). Đặc biệt là các loại vitamin như C (12mg), B1 (0.02mg), B2 (0.03mg), PP (0.40mg), caroten (0.02mg). Bác Nhạ cười khà khà: "Đúng rồi đó chú, ăn bầu vừa mát vừa lành. Mấy bà trong xóm cứ bảo ăn bầu cho đẹp da, lại đỡ táo bón."
Quả thật, những nghiên cứu hiện đại đã chứng minh lời của người nông dân là có cơ sở. Chất xơ dồi dào trong bầu, cả loại hòa tan và không hòa tan, giúp làm sạch đường ruột, cải thiện tiêu hóa, ngăn ngừa táo bón hiệu quả. Chất xơ hòa tan còn tạo cảm giác no lâu, hỗ trợ kiểm soát cân nặng. Hoạt chất saponin trong bầu cũng được cho là có vai trò ức chế sự hình thành mô mỡ và tăng cường hệ miễn dịch. Với hàm lượng carbs thấp, bầu là lựa chọn tuyệt vời cho những ai theo chế độ ăn kiêng low-carb.
Đang mải mê nói về công dụng của trái bầu, ông Nhạ dẫn chúng tôi đi sâu hơn vào vườn. Ông kể thêm, không chỉ phần thịt quả, mà các bộ phận khác của cây bầu cũng là vị thuốc quý trong dân gian. "Cái vỏ bầu này tưởng bỏ đi mà quý lắm," ông nói. "Sắc nước uống có thể lợi tiểu, chữa chướng bụng, phù thũng. Còn hạt bầu đun nước súc miệng trị viêm lợi, tụt lợi hiệu quả lắm. Ngày xưa các cụ còn dùng hạt bầu để trị giun, trị đau đầu nữa."
Y học hiện đại cũng ghi nhận những lợi ích sức khỏe đáng kinh ngạc từ bầu. Chất flavonoid trong bầu giúp cải thiện sự giãn nở của mạch máu, hỗ trợ kiểm soát huyết áp, giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch và đột quỵ. Kali và natri cũng góp phần bảo vệ trái tim khỏe mạnh. Người ta còn tin rằng bầu có khả năng ổn định đường huyết, một tin vui cho bệnh nhân tiểu đường. Uống nước sắc vỏ bầu được xem là một liệu pháp tự nhiên hỗ trợ kiểm soát bệnh.
Hợp chất terpenoid trong bầu hoạt động như chất chống oxy hóa mạnh mẽ, giúp tăng cường sức khỏe tổng thể và làm chậm quá trình lão hóa. Vitamin C và các dưỡng chất khác nuôi dưỡng làn da từ bên trong, giúp da khỏe mạnh, tươi sáng, giảm tiết dầu và ngăn ngừa mụn. Thậm chí, có một phương thuốc dân gian dùng nước ép bầu uống hàng ngày để làm chậm quá trình bạc tóc, giữ lại màu tóc tự nhiên. Thịt quả bầu còn được cho là tốt cho hệ hô hấp, hỗ trợ điều trị ho, hen suyễn. Đặc tính kháng khuẩn, lợi tiểu của bầu giúp thanh lọc cơ thể, ngăn ngừa và cải thiện tình trạng nhiễm trùng đường tiết niệu.
Kể về những giá trị của trái bầu, ánh mắt ông Nhạ ánh lên niềm vui, sự gắn bó với loại cây trồng này. Từ một loại quả ban đầu chỉ dùng để đựng nước, bầu đã trở thành thực phẩm, thành vị thuốc quý. Trong văn hóa và phong thủy, hình ảnh quả bầu hồ lô khô còn mang ý nghĩa sâu sắc. Người ta tin rằng bầu hồ lô là biểu tượng của sức khỏe, sự trường thọ, có khả năng thu hút năng lượng tốt, hóa giải tà khí, bảo vệ con người khỏi bệnh tật và tai ương. Hình ảnh ông Thọ luôn mang theo quả hồ lô bên mình là minh chứng rõ nét cho niềm tin ấy. Hồ lô phong thủy, dù làm từ quả khô tự nhiên hay được chế tác từ kim loại, pha lê, đều được trân trọng bày trí trong nhà hoặc mang theo bên người như một vật phẩm cầu an lành, may mắn.
Thế nhưng, khi câu chuyện chạm đến giá trị kinh tế của trái bầu hiện tại, nụ cười trên môi ông Nhạ chợt tắt. Ông thở dài, ánh mắt nhìn xa xăm ra giàn bầu trĩu quả mà lòng nặng trĩu. "Ấy thế mà nó rẻ quá chú ạ," giọng ông nhuốm màu chua xót. Ông chỉ tay vào cả giàn bầu lúc lỉu: "Bao nhiêu công sức đổ vào đây, từ làm đất, bón phân, làm giàn, tưới nước, bắt sâu... đến lúc thu hoạch, thương lái họ ép giá, rẻ như cho không."
Ông kể, thời điểm hiện nay giá bầu tại vườn chỉ còn 1.000 - 2.000 đồng một ký. Với giá đó, người nông dân như ông không đủ bù chi phí phân bón, thuốc trừ sâu, chưa nói đến công chăm sóc bao ngày tháng. "Năm nào được mùa thì lại rớt giá thê thảm. Nhìn giàn bầu sai trĩu quả thế này, lòng người nông dân chúng tôi vừa mừng vừa lo. Mừng vì công sức được đền đáp bằng thành quả, nhưng lo vì bán đi chẳng được bao nhiêu, có khi còn lỗ vốn."
Nỗi niềm của ông Nhạ không phải là cá biệt. Đó là tình cảnh chung của nhiều nông dân trồng bầu và các loại nông sản khác ở nhiều vùng quê. Họ đổ mồ hôi, sôi nước mắt trên đồng ruộng, tạo ra những sản phẩm sạch, bổ dưỡng, mang trong mình bao giá trị cho sức khỏe và cả văn hóa, nhưng thành quả lao động lại bị định giá quá thấp, khiến cuộc sống trở nên bấp bênh, khó khăn.
"Nhiều lúc chán nản, muốn bỏ không trồng nữa," ông Nhạ tâm sự. "Nhưng rồi lại nghĩ, bỏ thì lấy gì làm? Đất này, nghề này đã theo mình cả đời rồi." Câu nói của ông chất chứa cả sự bất lực và sự gắn bó đến cùng cực với nghề nông.
