Nguyệt Viên từ ngôi làng cổ
Theo thống kê Làng Nguyệt Viên (xã Hoằng Quang, TP Thanh Hóa, nay là phường Nguyệt Viên, tỉnh Thanh Hóa) được biết đến là nơi có nhiều người đỗ đạt, mặc dù trên tấm bia ghi danh của làng chỉ có tên 11 vị tiến sĩ. Nhưng trong lịch sử của làng có tới 18 vị đỗ khoa cử làm quan dưới các triều đại.
Nơi đây không chỉ có những danh nhân đỗ đạt, đóng góp lớn cho quê hương, đất nước, họ còn để lại cho hậu thế gia tài quý báu về tấm gương học tập, cống hiến và nguồn tri thức văn hóa - giáo dục. Theo sử sách ghi lại, làng Nguyệt Viên từ thời nhà Mạc có tên là Nguyệt Nổ. Vào năm 1637, một lần đi thuyền trên sông Mã qua đây, thấy khúc sông đẹp, phong cảnh hữu tình thơ mộng nên vua Lê Thánh Tông đã đổi tên làng thành Nguyệt Viên.
Từ xưa, làng Nguyệt Viên đã được biết đến là “Làng Khoa Bảng” hay “Làng Đại Khoa”. Ngày đó, cả xã Hoằng Quang có 22 người đỗ khoa bảng, làng Nguyệt Viên có 11 người, tất cả đều được ghi danh tại Văn Miếu ở Hà Nội và Huế. Người đỗ khoa bảng cuối cùng của làng vào năm 1945 là ông Lê Viết Tạo, làm quan dưới triều nhà Nguyễn. Tiếp bước truyền thống hiếu học, đến nay, làng Nguyệt Viên đã có hàng trăm giáo sư, tiến sĩ. Hàng ngàn con em của làng học hành thành đạt đã đang công tác khắp mọi miền Tổ quốc với nhiều cương vị khác nhau nhưng họ đều chung một dòng máu, một cội nguồn và một lòng hướng về quê hương, đất Tổ.
Có lẽ hiếm có làng quê nào trong thời đại phong kiến lại có nhiều người đỗ đầu trong các kỳ thi thư như ở làng Nguyệt Viên. Từ hàng ngàn năm trước hương ước của làng ngày đó đã đề cao sự học và khuyến khích việc học hành. Có điều khoản ưu tiên với người đang đi học, đề cao trọng vọng và có những ưu đãi đặc biệt với người đã đỗ đạt...”, Vì vậy cho đến ngày nay, làng Nguyệt Viên vẫn luôn đứng đầu về phong trào khuyến học của xã Hoằng Quang, nay là phường Nguyệt Viên. Thống kê của xã cho thấy, chỉ tính riêng từ Cách mạng Tháng 8/1945 đến nay, làng Nguyệt Viên đã có hàng trăm người được phong học hàm, học vị giáo sư, tiến sĩ và đỗ thạc sĩ.
Làng Nguyệt Viên có 27 dòng họ, nhưng nổi danh khắp cả nước về sự thành đạt nhờ con đường học vấn là dòng tộc Lê Viết. Đây là dòng tộc luôn đóng góp nhiều nhân tài nổi tiếng cho đất nước. Các giáo sư, tiến sĩ nổi tiếng có những đóng góp to lớn cho khoa học, nghiên cứu, giảng dạy như: Lê Viết Lân, Lê Viết Ly, Lê Viết Bình, Lê Viết Kim Phượng, Lê Viết Khuyến, Lê Viết Dư Khương... Không chỉ vậy, nhiều người hiện đang công tác, giảng dạy tại các trường đại học của nước ngoài. Nhiều năm qua, công tác khuyến học, khuyến tài ở làng Nguyệt Viên trở thành điển hình cho phong trào khuyến học tại Thanh Hóa. Trong sổ khuyến học của làng có đến cả nghìn em học sinh đỗ đại học, cao đẳng. Theo quan niệm của người dân địa phương, đậu đại học, có việc làm mới được coi là thành đạt.
Những người con của làng thành đạt cũng quay trở lại hỗ trợ cho sự nghiệp giáo dục địa phương. Trong đó, đặc biệt là gia đình giáo sư Lê Viết Ly đã hỗ trợ hàng tỷ đồng để xây dựng Trường Tiểu học xã Hoằng Quang bên nghè của làng Nguyệt Viên; trường THPT mang tên Lê Viết Tạo…
Theo sử sách ghi chép lại, nghè Nguyệt Viên được xây dựng năm 1593 thờ một nữ Thành hoàng làng với bài vị ghi rất rõ “Chương vĩ dực bảo Trung hưng Thượng đẳng thần”. Hiện nay chưa có tài liệu nào ghi rõ về vị Thành hoàng làng Nguyệt Viên song theo truyền thuyết dân gian địa phương và người dân ngày nay đều tin rằng Thành hoàng làng Nguyệt Viên là Công chúa Mai Hoa – con gái vua. Tương truyền vì cảm phục tài cao học rộng của ông Nghè Đờn (ở xã Hoằng Thịnh, huyện Hoằng Hóa) khi ông từ quan về quê, bà đã bí mật tìm theo. Tuy nhiên giữa đường bị lạc, không tìm thấy quê ông Nghè Đờn, quá thất vọng nên bà đã gieo mình xuống sông mã tự vẫn, thi thể trôi về làng Nguyệt Viên và được ông tổ họ Nguyễn làng Nguyệt Viên chôn cất tại Cồn Trạch. Sau đó vị chức sắc trong làng thường nằm mơ thấy một người con gái hiện về báo sẽ phù hộ cho dân làng làm ăn khấm khá, con cái học hành thi cử đỗ đạt. Từ đó nhân dân trong làng lấy ngày 10 tháng 2 âm lịch hằng năm – ngày chôn cất bà làm ngày giỗ và tôn bà làm Thành hoàng làng. Trong nghè ngoài thờ công chúa Mai Hoa còn thờ các vị tiến sĩ đỗ đạt khoa cử. Đến nay có 18 vị được thờ tại đây. Đặt biệt có một tấm bia khắc tên 11 vị tiến sĩ đỗ đạt qua các triều đại.
Thầy Lê Đức Thọ hiệu trưởng trường Tiểu học Hoằng Quang cho biết: Nằm trên vùng đất văn hiến, cạnh ngôi đền linh thiêng của làng, Ban giám hiệu nhà trường luôn quan tâm tới công tác khuyến học. Hằng năm nhà trường đều tổ chức cho giáo viên và học sinh dọn dẹp, vệ sinh khu vực xung quanh Nghè Nguyệt Viên và giáo dục cho các em học sinh hiểu về cội nguồn lịch sử của làng Nguyệt Viên, truyền thống hiếu học của con người xã Hoằng Quang để các em có động lực phấn đấu cho sự nghiệp học hành ngày một tốt hơn, duy trì tâm nguyện của các thế hệ cha ông.
Theo truyền thống, cứ vào ngày mùng 1 Tết những người đỗ đạt trong làng, người học hành khoa cử lại ra nghè dâng hương, đàm đạo. Noi theo truyền thống đó học sinh ngày nay sau mỗi kỳ thi cùng với bố mẹ ra Nghè dâng hương cầu xin sự may mắn, hanh thông. Lễ hội truyền thống Nghè Nguyệt Viên diễn ra vào ngày 10/2 âm lịch hàng năm. Vào ngày lễ hội nhân dân trong làng ăn mặc quần áo đẹp. Các cụ ông thì áo the, khăn xếp chỉnh tề. Các bà, các chị mặc áo dài tứ thân đội các mâm lễ ra đền dâng cúng Thành hoàng làng. Trong thời gian diễn ra lễ hội còn có các trò chơi, trò diễn dân gian được tổ chức như đua thuyền, kéo co, hát đối, múa tú huấn. Con cháu trong làng ở khắp nơi cũng tụ hội về để gặp gỡ giao lưu và tri ân công đức tiền nhân, đồng thời phát huy tinh thần đoàn kết, hiếu học của làng.
Nguyệt Viên vụt trở thành phường mới của tỉnh Thanh Hóa
Ngày nay cái tên Nguyệt Viên không chỉ có tên làng mà còn đặt tên cho cây cầu bắc qua Sông Mã. Cầu Nguyệt Viên nối từ bờ nam thành phố Thanh Hóa cũ sang bờ bắc của thành phố thuộc giáp ranh giữa địa bàn 2 làng Vĩnh Trị và Nguyệt Viên. Đến ngày 01/7/2025 thực hiện chủ trương thành lập chính quyền 2 cấp, phường Nguyệt Viên được thành lập với quy mô địa giới hành chính của 4 phường thuộc thành phố Thanh Hóa nhập lại là phường Hoằng Quang, Hoằng Đại, Long Anh và Tào Xuyên. Diện tích của phường rộng 22,3 km2, dân số là 34.300 người. Phường Nguyệt Viên là một khu đô thị mới nằm hoàn toàn bên bờ bắc sông Mã trải dài từ cầu Hàm Rồng xuống đến hết phường Hoằng Đại cũ dài hơn 6 km.
Dù mới được thành lập nhưng phường đang có sự phát triển mạnh mẽ. Đại hội Đảng bộ phường lần thứ nhất, nhiệm kỳ 2025 – 2030 đặt mục tiêu quyết tâm xây dựng Nguyệt Viên thành phường kiểu mẫu vào năm 2030. Hiện nay trên địa bàn phường đang triển khai dự án khu đô thị mới của Tập đoàn EUROWINDOW rộng 176 ha bao gồm tuyến đường đôi rộng 56 m kết nối từ cầu Hoàng Long tới cầu Nguyệt Viên. Hai bên sẽ có khu đô thị hiện đại, khu Trung tâm hành chính của phường và các tòa nhà chung cư xã hội, các siêu thị tiện ích, trường học... Ông Nguyễn Văn Lưu, trưởng phòng kinh tế hạ tầng đô thị phường Nguyệt Viên cho biết: Đến thời điểm này dự án đã giải phóng xong 98,7% và sẽ hoàn thành vào tháng 9/2025. Nhà đầu tư cũng đang tích cực thi công các hạng mục. Nếu dự án hoàn thành sẽ tạo điểm nhấn làm thay đổi diện mạo của địa phương.
Nguyệt Viên đang bước vào tương lai với một tâm thế mới, những truyền thống tốt đẹp của làng Nguyệt Viên xưa đang tiếp thêm động lực để Đảng bộ, chính quyền và nhân dân phường Nguyệt Viên hôm nay phấn đấu đưa phường phát triển lên tầm cao hơn./.
