Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo không còn là khái niệm xa vời mà đã trở thành một yêu cầu thiết yếu đối với mọi ngành nghề, đặc biệt là công nghiệp văn hóa và du lịch – những lĩnh vực nằm ở giao điểm giữa truyền thống, công nghệ và thị trường. Tại Việt Nam, việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong các ngành công nghiệp văn hóa không chỉ là một chiến lược phát triển kinh tế, mà còn là một sứ mệnh bảo tồn và lan tỏa giá trị văn hóa dân tộc trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu.
Trong diễn đàn, GS.TS Từ Thị Loan, Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo, Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam đã chia sẻ: Để quá trình đổi mới đi đúng hướng và có khả năng tạo ra giá trị bền vững, năm tiêu chí then chốt trong đổi mới sáng tạo trong công nghiệp văn hóa và du lịch Việt Nam. Đó là: bản sắc, tính đương đại, sự độc đáo, tính cộng hưởng, và khả thi với thị trường.
Mỗi một tiêu chí là kim chỉ nam để văn hóa du lịch Việt Nam có thể hội nhập vươn ra cùng bạn bè quốc tế mà vẫn giữ được bản sắc văn hóa dân tộc
Bản sắc - căn cước văn hóa của mọi sáng tạo
Trong mọi hình thức đổi mới, việc duy trì và làm nổi bật bản sắc văn hóa dân tộc chính là điều kiện tiên quyết để tạo nên một sản phẩm có hồn, có chiều sâu và có khả năng chạm tới cảm xúc cộng đồng. Bản sắc ở đây không chỉ bao gồm những giá trị lịch sử, phong tục, nghệ thuật truyền thống mà còn mở rộng đến cả ngôn ngữ, tâm thức, triết lý sống và ký ức tập thể.
Từ một bộ sưu tập thời trang lấy cảm hứng từ họa tiết thổ cẩm Tây Bắc, một bộ phim điện ảnh khai thác đề tài thần thoại Lạc Long Quân – Âu Cơ, cho tới một sản phẩm du lịch trải nghiệm Tết cổ truyền, tất cả đều trở nên hấp dẫn khi có chiều sâu bản sắc. Trong thời đại mà văn hóa phương Tây chiếm ưu thế về hình thức, thì sự trở lại với bản sắc Việt không phải là bước lùi, mà là cách khẳng định vị thế riêng trên bản đồ sáng tạo toàn cầu.
Tuy nhiên, bản sắc không nên hiểu là bảo thủ hay lặp lại di sản một cách nguyên bản. Bản sắc trong đổi mới sáng tạo chính là quá trình tái diễn giải truyền thống bằng ngôn ngữ mới, là “truyền thống đang sống”, chứ không phải bảo tàng hóa ký ức.
Tính đương đại - kết nối văn hóa với nhịp sống hiện đại.
Một sản phẩm văn hóa dù mang nhiều yếu tố truyền thống nhưng nếu không có tính đương đại thì sẽ khó tiếp cận công chúng đương thời, đặc biệt là giới trẻ. Tính đương đại thể hiện ở hình thức trình bày, phương thức kể chuyện, cách thức tương tác và cả công nghệ hỗ trợ.
Điển hình là các không gian trình diễn rối nước kết hợp công nghệ thực tế ảo, hay các sản phẩm âm nhạc dân gian được remix với nhạc điện tử, cho thấy di sản văn hóa hoàn toàn có thể sống động trong một “vỏ bọc” hiện đại.
Tính đương đại không chỉ nhằm mục tiêu thị hiếu mà còn là cách làm cho văn hóa trở thành một phần hữu cơ của đời sống, thay vì chỉ xuất hiện trong lễ hội hay bảo tàng. Đó là lý do tại sao thiết kế ứng dụng, sản phẩm lifestyle lấy cảm hứng từ văn hóa dân gian đang ngày càng được người tiêu dùng ưa chuộng.
Sự độc đáo - tính chất cá nhân hóa của sáng tạo
Trong một thế giới mà người ta dễ dàng truy cập vào hàng nghìn sản phẩm cùng loại chỉ với vài cú click, sự độc đáo trở thành yếu tố sống còn để sản phẩm văn hóa – du lịch có thể tồn tại và gây ấn tượng. Sự độc đáo ở đây không nhất thiết phải “lập dị”, mà là khả năng tạo ra dấu ấn riêng biệt, không thể nhầm lẫn với bất kỳ văn hóa vùng nào khác.
Một ví dụ điển hình là thương hiệu ẩm thực đường phố Việt Nam được nâng cấp thành trải nghiệm "fine dining" mang màu sắc địa phương riêng biệt. Hay nghệ sĩ kết hợp nghệ thuật tranh dân gian với đồ họa kỹ thuật số để kể lại các câu chuyện cổ tích Việt theo ngôn ngữ thị giác mới.
Độc đáo là sự giao thoa giữa cá tính người sáng tạo và chất liệu văn hóa bản địa, là khả năng “đọc khác” những chất liệu quen thuộc, từ đó tạo nên một sản phẩm “mới mà không lạ – lạ mà không xa lạ”. Đây cũng là yếu tố giúp nâng tầm thương hiệu và tăng giá trị bản quyền trong nền kinh tế sáng tạo.
Tính cộng hưởng - tạo ra hệ sinh thái giá trị
Một sản phẩm văn hóa không thể phát triển mạnh nếu đứng độc lập, hoặc chỉ được ghi nhận trong giới chuyên môn mà không được cộng đồng đón nhận. Tính cộng hưởng chính là khả năng kết nối giữa sản phẩm với các ngành nghề khác, tạo nên giá trị gia tăng đa chiều, khả năng kết nối với nhiều đối tượng trong xã hội. Đây là một tư duy mới trong phát triển văn hóa – du lịch, không chỉ là sự tích hợp chức năng, mà còn là sự hợp lực giữa các bên: sáng tạo – doanh nghiệp – cộng đồng – chính sách.
Ví dụ: Một lễ hội truyền thống có thể được kết hợp với tour du lịch, với trải nghiệm ẩm thực, với hoạt động giáo dục lịch sử cho học sinh, với truyền thông số qua những người có ảnh hưởng. Tất cả tạo thành một hệ sinh thái văn hóa – kinh tế – xã hội mang tính cộng hưởng mạnh mẽ.
Cộng hưởng cũng mở rộng đến việc chia sẻ nguồn lực, không gian và hạ tầng giữa các đơn vị sáng tạo. Không gian sáng tạo chung, nền tảng hỗ trợ gọi vốn cộng đồng, hay các chương trình liên kết giữa trường đại học và doanh nghiệp sáng tạo… đều là những mô hình thể hiện tính cộng hưởng hiệu quả.
Khả thi với thị trường - sáng tạo gắn với thực tiễn
Một sản phẩm dù có tính nghệ thuật cao đến đâu, nếu không phù hợp với nhu cầu và hành vi tiêu dùng thì khó có thể tồn tại lâu dài. Do đó, tính khả thi với thị trường là yếu tố không thể thiếu trong các tiêu chí đổi mới sáng tạo.
Tính khả thi không chỉ là chi phí sản xuất – phân phối, mà còn là khả năng xây dựng mô hình kinh doanh, phát triển chuỗi cung ứng, định giá sản phẩm và tiếp cận khách hàng mục tiêu. Đây là điều kiện để chuyển từ sáng tạo nghệ thuật sang sáng tạo có thể nhân rộng và tạo ra giá trị kinh tế bền vững.
Việt Nam hiện nay có rất nhiều dự án văn hóa tiềm năng bị “chết yểu” vì thiếu tư duy thị trường, hoặc không có khả năng chuyển đổi từ mô hình thử nghiệm sang sản phẩm thương mại. Điều này cho thấy cần có sự đồng hành của các chuyên gia kinh tế, các nhà đầu tư và cả chính sách hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa.
Việc xây dựng và áp dụng 5 tiêu chí đổi mới sáng tạo – bản sắc, tính đương đại, độc đáo, cộng hưởng và khả thi với thị trường – không chỉ là kim chỉ nam cho các nhà sáng tạo, mà còn là cơ sở để nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội cùng hợp lực phát triển công nghiệp văn hóa – du lịch Việt Nam một cách bền vững, hiện đại và có khả năng cạnh tranh toàn cầu.
Khi mỗi sản phẩm văn hóa – du lịch đều hội đủ 5 yếu tố trên, Việt Nam sẽ không chỉ là một điểm đến hấp dẫn mà còn trở thành một cường quốc mềm về văn hóa, nơi di sản được sống động hóa bằng công nghệ, truyền thống được thổi hồn bằng tư duy mới, và mỗi người dân trở thành một đại sứ văn hóa thông qua trải nghiệm sáng tạo./.
