Đình làng Tiến Sơn: Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh

Theo ghi chép, Di sản kiến trúc Đình làng Tiến Sơn được xây dựng từ năm Mậu Dần (1758) và hoàn thành năm Canh Thìn (1760). Ban đầu đình có tên là Linh Quang Đình, có vị trí cách đình hiện tại khoảng 100m về phía Tây nhìn về hướng Núi Am.
dinh-lang-tien-son-1-1740044360.jpg
Đình làng Tiến Sơn (Ảnh: Đức Thắng)

Do địa hình thấp, mặt bằng hẹp, phong thủy chưa được tốt, năm Canh Thìn (1820), các cụ và nhân dân quê nhà đã tự huy động đóng góp tiền của, vật liệu, công sức chuyển về tọa lạc tại khuôn viên trung tâm như hiện nay. Đình có hướng Nam ré Tây 15 độ, trước mặt là sân và khuôn viên rộng rãi, thoáng mát. Từ cửa đình nhìn ra ta thấy một không gian phong quang, với thế đất cao ráo, hướng đẹp và một án tiền đầy đặn. Trải qua 200 năm, Linh Quang Đình vẫn yên vị như vậy.

Từ khi chuyển về địa điểm mới, Linh Quang Đình ban đầu chưa có Hậu cung, chỉ có nhà Ban công và cửa Võng để thờ, tế lễ thực hiện bên ngoài sân. 

Năm Tân Hợi (1851), Linh Quang Đình được Vua Tự Đức ban sắc phong với bốn chữ vàng “Mỹ Tục Khả Phong”. Bốn chữ đó được khắc trên bức hoành phi bằng chữ Hán sơn son thiếp vàng treo giữa thánh đường, nay vẫn còn được lưu giữ. 

Trước cửa cung thánh có khắc dòng chữ Hán: Vạn cổ anh linh – Thánh cung vạn tuế. Dịch nghĩa: Mãi mãi linh thiêng – Mãi mãi tôn thờ.

Hai cột giữa cung trung có khắc câu đối: 

Thánh trạch hàn uông như hải khoát,

Thần uy hiển hách tựa sơn cao.

Dịch nghĩa:

Ơn thánh mênh mông như biển rộng,

Uy thần rực rỡ tựa núi cao.

Hai cột giữa đại Đình (Tiền đường) có câu đối: 

Đắc phú, đắc vinh công tiên tổ

Khởi tài, khởi lộc sức cháu con

Dịch nghĩa:

Giàu có, vinh hiển nhờ tiên tổ

Tài lộc khởi đầu sức cháu con

Ngoài những sắc phong, ngai vị, trong Đình làng còn lưu giữ nhiều cổ vật quý như: Kiệu rước thần kiểu Bát Cống, đây là loại kiệu cổ nhất, còn rất đẹp, được bố trí khiêng rước trong dịp lễ hội; Hệ thống đồ thờ như: bát hương, cây đèn, cây nến và một số tượng voi, nghê trên đầu bốn cột trung tâm đại đình có từ khi mới xây dựng, hiện vẫn được gìn giữ nguyên vẹn; Hai tấm bia đá đứng hai bên hậu cung, một tấm ghi danh 49 nghĩa sỹ đã hy sinh tại Đình làng năm Tân Mùi (1871) do giặc Cờ Đen giết hại, tấm bia còn lại ghi danh các liệt sỹ trong thời kỳ chống Pháp, Mỹ và bảo vệ biên giới phía Tây Nam và phía Bắc.

dinh-lang-tien-son-2-1740044360.jpg
Kiệu rước thần còn được lưu giữ trong Đình làng (Ảnh: Đức Thắng)

Trong hậu cung tòa đại đình thờ năm vị Thành Hoàng làng bằng ngai vị gỗ sơn son thiếp vàng, gồm: Cao Sơn Bảo Trung Hưng thượng đẳng tôn thần, Quý Minh Bảo Trung Hưng thượng đẳng tôn thần, Lục Lang Đương Giang Bảo Trung Hưng tôn thần, Đô Thống Minh Giang Bảo Trung Hưng tôn thần, An Vương Hậu Chương công chúa Bảo Trung Hưng tôn thần.

dinh-lang-tien-son-3-1740044360.jpg

Năm vị Thành Hoàng làng trên đã có nhiều công lao lớn đối với làng trong thời kỳ chống giặc ngoại xâm, được Nhà nước phong kiến niên hiệu Minh Mệnh năm thứ 9, ngày 25 tháng 7 năm Kỷ Sửu (1829) ban sắc phong. Sắc phong thần đã được dịch từ chữ Hán sang chữ Quốc ngữ. Trong đó có Cao Sơn Đại Vương và Quý Minh Đại Vương là hai vị thần văn võ song toàn, giữ chức chỉ huy sứ từ thời Hùng Huệ Vương, tức đời Vua Hùng thứ 18. 

Đặc biệt có vị thần Đô Thống Minh Giang có sắc phong lần thứ hai của Vua Khải Định niên hiệu Khải Định năm thứ hai ngày 18 tháng 3 năm Bính Thìn (1916). 

Bằng nguồn vốn tự huy động đóng góp của nhân dân trong thôn làng, sự ủng hộ của các thế hệ con cháu làm việc, công tác và sinh sống ở xa quê, đến nay Đình đã trải qua bốn lần trùng tu, nâng cấp, sửa chữa lớn vào các năm như sau:

Năm Mậu Ngọ (1858) đến năm Canh Thân (1860), xét thấy quy mô Đình cũ chuyển lên vẫn còn nhỏ, chỉ có Hậu Cung thánh, nhà Ban công và cửa Võng để thờ cúng. Đình đã được nhân dân xây dựng và mở rộng bao gồm: Tòa đại đình nối với hậu cung phía sau theo dạng mặt bằng hình chuôi vồ, còn gọi theo dạng kiểu "chữ đinh". 

Sau 80 năm, vào năm Canh Thìn (1940) Linh Quang Đình xuống cấp, được tu sửa lần thứ hai. Ngày ấy mặc dù vừa mới tập trung cho việc xây dựng lại Chùa Non Đào, nhưng bà con dân làng vẫn quyết tâm quyên góp tiền của đề sửa lại Đình.

Năm Giáp Thìn (1964) khi hợp tác xã toàn thôn hợp nhất, do điều kiện kinh tế khó khăn, thiếu cơ sở vật chất, kho tàng, Chi bộ Đảng, chính quyền và nhân dân đã thống nhất tháo dỡ bẩy gian nhà phía trước của Chùa Non Đào chuyển về xây dựng hai nhà ba gian ở hai bên Đình để làm kho chứa thóc, các giống nông sản và làm lớp học cho con cháu của làng học cấp I.

Đến năm Nhâm Thân (1992), hai ngôi nhà ba gian ở hai bên Đình lại được các cụ cùng nhân dân chuyển về Non Đào Tự để tu bổ, xây dựng lại thành bẩy gian mặt tiền nối với Tam bảo. 

Năm Canh Thìn (2000), Đình làng xây dựng, tôn tạo, xây dựng lại đền Quan Đô Thống Minh Giang Bảo trung hưng tôn thần tại vị trí phía Tây cạnh tòa Đại đình.

Trải qua thời gian hàng trăm năm mưa nắng và hai cuộc kháng chiến chống giặc Pháp, đế quốc Mỹ, đặc biệt là những năm sau chiến tranh từ năm Ất Mão (1975) đến năm 1986 của thời kỳ bao cấp, do thiếu kinh phí để duy tu sửa chữa, đình làng đã xuống cấp. Tháng 9 năm Giáp Tuất (1994), đình làng được tu sửa lần thứ 3 nhưng chỉ là sửa chữa nhỏ, chủ yếu là sửa mái và lát lại nền.

Nhờ những dấu tích lịch sử, văn hóa, kiến trúc và hiện vật cổ của Đình làng, năm Kỷ Sửu (2009), Đình làng Tiến Sơn đã được UBND tỉnh Bắc Giang công nhận là Di tích văn hóa cấp Tỉnh. 

dinh-lang-tien-son-4-1740044360.jpg
Bằng Xếp hạng Di tích cấp tỉnh năm 2009 (Ảnh: Đức Thắng)

Tuy nhiên do đã xây dựng qua hàng trăm năm, Đình làng bị hỏng nặng, nhiều kết cấu gỗ, tường, mái bị hỏng, dột nát. Tháng 9 năm Bính Thân (2016), được tỉnh hỗ trợ 70 triệu đồng, các cụ cùng với nhân dân địa phương huy động đóng góp thêm hàng trăm triệu đồng để trùng tu, tôn tạo, sửa chữa lớn, nâng cao thêm chân cột và bảo tồn kiến trúc như hiện nay.

dinh-lang-tien-son-5-1740044360.jpg
Đình làng được trùng tu, sửa chữa lớn năm 2016 (Ảnh: Đức Thắng)

Tháng 6 năm Tân Sửu (2021), bằng nguồn vốn huy động con cháu xa quê và nhân dân trong làng công đức được gần 200 triệu đồng, Chi hội Người cao tuổi đã xây dựng mới khu Nhà Sắp lễ và các hạng mục phụ trợ, sân, bậc khu phía Tây; sửa chữa và sơn lại đền Quan Đô, cột trụ cửa sân Đình; Hội đồng niên sinh năm 1982 công đức lư hương đá đặt trước cửa Đình… góp phần tăng thêm cho bức tranh tổng thể khu di tích Lịch sử - Văn hóa của làng được khang trang sạch đẹp và linh thiêng.

dinh-lang-tien-son-6-1740044360.jpg
Xây dựng mới Nhà Sắp lễ và cải tạo Đền Quan Đô năm 2021 (Ảnh: Đức Thắng)

Linh Quang Đình xưa - Đình làng ngày nay và kể cả mãi mãi sau này vẫn là linh hồn của làng Tiến Sơn, là trung tâm văn hóa, tín ngưỡng, chỗ dựa tâm linh của các cụ hội người cao tuổi và của nhân dân. Đình cũng là nơi tổ chức các lễ hội truyền thống hàng năm của nhân dân thôn làng như lễ hội làng 14 tháng giêng, ngày giỗ trận 14 tháng 8 (âm lịch) với ý nghĩa: “Xuân đến đăng quang mừng thọ lộc - Thu về bái vọng chúc vinh hoa”. Vào những ngày lễ hội trang trọng ấy, toàn thể bà con nhân dân trong làng, con cháu đang sinh sống, học tập và làm việc xa quê về dự cùng ôn lại truyền thống quê hương, thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, “Chim có tổ, người có tông” luôn nhớ về quá khứ để tạo dựng tương lai, mang đậm bản sắc văn hóa của quê nhà.

dinh-lang-tien-son-7-1740044360.jpg
Con cháu xa quê công đức tiền xây dựng Nhà Sắp lễ và các hạng mục phụ trợ, cải tạo sửa sang lại Đền Quan (Ảnh: Đức Thắng)
Đức Thắng