Nghệ nhân Nguyễn Màn: “Bàn tay vàng” phục chế nhà rường của cố đô Huế

Đã hơn 80 tuổi, nghệ nhân Nguyễn Màn đã có ngót 50 năm gắn bó với nghề phục chế nhà rường. Buổi đầu ông chỉ là một người thợ mộc đơn thuần, vì kế mưu sinh mà phải tha phương cầu thực khắp nơi. Những bước chân không mới trên đường mưu sinh với nghề mộc, qua mỗi miền đất, đã giúp ông thấy rõ không chỉ những ngôi nhà rường cổ kính ở Huế mà cả ở Hội An (Quảng Nam) đang mai một từng ngày. Ông tâm sự: “Những năm sau giải phóng, tôi thấy ở phủ Bao Vinh (Huế) nhiều ngôi nhà rường bị dỡ bỏ không thương tiếc; nhiều vì kèo tôi tìm thấy trong lò đốt bánh mì mà xót lắm".

Từ nỗi trăn trở trước nạn "chảy màu" nhà cổ, tình yêu, sự say mê với nhà ruộng đến với ông lúc nào chẳng hay. Những năm sau ngày giải phóng, dù cuộc sống còn bộn bề khó khăn, ông vẫn lặn lội lên TP Huế, đi Quảng Nam vừa làm thêm, vừa tìm thầy học cách phục chế, đóng mới nhà rường. Nhiều lúc trong túi không còn lấy một xu, ông lại tạm gác niềm đam mê của mình để theo đuổi kể mưu sinh.

Khi đã có chút tiền ông lại đón xe đi tìm thầy học. Ông kể lại: “Có lần nghe tiếng một nghệ nhân làm nhà rường có tiếng ở Kim Long (Huế), thể là tôi tìm đến xin học. Thời đó, làm gì có xe máy mà đi như bữa nay. Hàng ngày, cơm nước xong xuôi tui phải cọc cạch trên chiếc xe đạp Phượng Hoàng cũ nát, đẹp hơn 10km từ nhà lên Kim Long để tìm học. Nhìn tôi gầy gò, thầy học chân tình nói: “Cái nghề này chỉ để "chơi" thôi, không có đam mê là không được. Học nghề mộc đóng nhà còn có đồng ra đồng vào".

Nhưng với tấm lòng thành và ý chí của mình, dần ông đã thuyết phục được thầy cho theo học. Không có tiền trả công thầy, mỗi tháng, ông Màn phải giấu vợ mang nửa bao lúa, cột sau xe làm "học phí”.

Thấm thoát được 3 năm, có nghề trong tay, ông lại bỏ vốn liếng tìm lên Bao Vinh, làng cổ Phước Tích, tìm vào Hội An để mua nhà rường mà các gia chủ dỡ bỏ. Thường những vì kéo, tấm trần, vách ván ông mua về chỉ để lấy “mẫu" vì đã mục xuống không sử dụng được nữa! Nghệ nhân Nguyễn Màn cho hay: "Một vì kèo có giá từ 100 đến 150 nghìn đồng. Bất cứ loại gỗ gì, nếu mình không mua gia chủ cũng đem nhóm củi hết. Mình không mua kịp thì không chừng đời này mãi không tìm thấy chúng nữa".

Có những lúc gặp một cái kèo, cột hay tấm trần đã mục ruỗng nhưng vẫn còn lưu giữ được những họa tiết tài hoa, là tác phẩm tuyệt mỹ của một nghệ nhân khéo tay nào đó, ông Màn vẫn bỏ tiền túi ra mua để về nghiên cứu, “Nhiều lúc người ta nói mình ấm đầu" khi bỏ tiền triệu mua về đống gỗ mục. Nhưng tôi vẫn mặc kệ", ông tâm sự.

50 năm cho một đam mê

Buổi đầu, do kinh phí còn nhiều khó khăn, ông phục chế lại những bộ phận của ngôi nhà rường rồi mang bán lại cho gia chủ trên thành phố Huế. Tuy vậy, ông tâm niệm: “Minh muốn duy trì nghề mới bán thôi, chứ cái nào mình đã thích thì dù giá cao mấy cũng không bán”. Chỉ tay về phía góc nhà, ông bảo: "Chú thấy đó, cái sập gụ ni là của một ông hoàng thời Nguyễn, tôi dành dụm tiền suốt một năm trời mới mua lại được từ một tay buôn bán nhà rường. Bao nhiêu năm nay, tôi đặt trước hương án, xem như một kỷ niệm của nghề, dù ai hỏi mua tôi cũng không bán".

Suốt mấy chục năm trời, khi chưa có xưởng phục chế nhà rường, ông đi nhiều nơi sửa chữa rồi vận động gia chủ cố giữ lại những ngôi nhà cổ của tổ tiên mình, cái nào hư hỏng quá mới thay. Không chỉ tìm cách phục chế, ông còn không ngừng học hỏi về cách trang trí, cách tạo những chi tiết trên vì kèo của nhà rường. Ông tim lên phố cổ Bao Vinh, ra Phước Tích, vào Quảng Nam xin gia chủ bắc thang trèo lên trần nhà, dùng giấy để vẽ lại những họa tiết trang trí. Tiền mua giấy, tiền chi phí đi lại được ông tích cóp hàng tháng trời mới đủ một chuyển đi. Có khi hết nhẵn tiền, phải ăn nhờ ở đậu trong nhà bạn.

Từ những tờ giấy vẽ vội trên trần nhà đã cho ông những tư liệu quý về nhà cổ. Bao nhiêu năm qua, ông vẫn giữ nó như những kỷ vật một thời bôn ba học nghề của mình. Có lần, vào Quảng Nam xin gia chủ vẽ các vì kèo, thấy tấm lòng ham học, bản tính thật thà, ông được người nhà giữ lại nuôi cơm, rồi giới thiệu các nhà rường khác trong phố cổ cho ông được học hỏi.

Ngồi trò chuyện, ông giở cuốn số tay chi chít những dòng chữ, úa màu thời gian, ông cho biết tên từng địa chỉ, từng ngôi nhà mà ông đã tìm đến trong 50 năm qua. Hơn thế, trong cuốn sổ với những dòng chữ đam mê đó ông còn cần mẫn ghi lại những cách phục chế, cấu trúc cùng cách trang trí nhà rường. Với tài năng và niềm đam mê của mình trong hàng chục năm qua ông cũng không còn nhớ rõ mình đã giúp bao nhiều gia chủ phục chế, giữ lại ngôi nhà rường của tổ tiên mình.

Có lần, một gia chủ ở làng cổ Phước Tích (huyện Phong Điển TT- Huế) nhờ ông ra sửa lại căn nhà rường cổ đã mục ruỗng hết vì kèo. Không quản đường xa, đi xe đạp ra đến nơi thì trời đã quá trưa. Bắt tay vào việc, ngồi mày mò, chạm đục hết 3 ngày mới xong. Gia chủ đãi ông thật hậu, lại trả thêm tiền công, nhưng ông nhất quyết không lấy, chỉ lấy tiền chi phí mua gỗ.

Thỉnh thoảng, dù tuổi đã cao, ông vẫn thích rong ruổi về những miền quê, thăm thú những ngôi nhà rường đã có bàn tay của ông góp phần giữ gìn cho gia chủ đến ngày hôm nay. Có lúc, trong chặng đường thiên lý, nhiều người nhớ đến ông, tạt qua nhà, mua ông bị trà, gói thuốc như là niềm tri ân đối với người thợ đã giúp gia đình mình giữ lại nếp nhà tươm tất của tổ tiên.

Với tài năng và kinh nghiệm của mình, trong nhiều năm ông đã được Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế mời phục chế, bảo tồn nhiều công trình có giá trị như: Ngọ Môn, điện Thái Hòa, đình làng Dương Nỗ.

Nói về cái tâm trong nghề, ông cho hay: “Nhận phục chế nhà rường là niềm đam mê của tôi nên dù xa mình cũng phải tới. Gia chủ người ta cần mình, mà cái cần của họ chính đáng lắm! Đôi lúc mình chịu thiệt một chút mà gia chủ giữ được căn nhà của tổ tiên thì cũng là điều nên làm". Với sự khắc nghiệt của nghề, suốt dải đất miền Trung không có được mấy nghệ nhân đủ tâm, đủ tầm như ông.

Bảo tàng nơi xóm nhỏ

Tiếp chúng tôi, trong căn nhà chưa đầy 100m2 là cả một không gian cổ kính từ chiếc sập gụ, tấm cửa cho đến hương án. Trong căn nhà nhỏ của nghệ nhân Nguyễn Màn là cả một “bộ sưu tập" những kèo cột, vách ván, tấm trần mà ông đã sưu tập, phục chế, giữ gìn trong 50 năm qua.

Với nghệ nhân Nguyễn Màn, phục chủ, sưu tập nhà rường là niềm đam mê bất tận. Ông xem những cấu kiện của nhà rường mà mình lưu giữ như những bầu vật trong gia đình. Nó đã trở thành một thú chơi công phu chi dành cho những người đủ tâm, đủ tầm.

Căn nhà nhỏ nằm bên dòng Phổ Lợi của ông, trong nhiều năm qua còn là một điểm đến cho những du khách, những người có niềm đam mê tìm hiểu về nhà rường. Ở trong cái không gian nhỏ hẹp, còn nhiều khó khăn ấy là một “bảo tàng” sống động cho những ai muốn nghiên cứu, sưu tập về cấu trúc, không gian nhà rường ở Huế.

Để góp phần lưu giữ “hồn Huế” trên đất cố đô, nghệ nhân Nguyễn Màn đã truyền nghề cho 2 người con trai của mình. Ông còn đầu tư mở rộng xưởng phục chế nhà rường và nhận thêm 4 người học trò để truyền nghề. Họ là những người trẻ đang được ông gửi gắm, gìn giữ những giá trị truyền thống của cha ông.