Văn học trong tiến trình hội nhập hôm nay (Phần 2)

Trở lại với cuộc Toàn cầu hóa lần thứ Ba, chỉ mới diễn ra vào đầu thế kỷ XXI và thiên niên kỷ thứ III đưa tới xu thế hội nhập với thế giới hôm nay - nó là hướng đi chung, là mục tiêu chung, cho tất cả các khu vực, các dân tộc, xét về kinh tế và xã hội, về khoa học và công nghệ.

Nhưng xét về văn hóa, văn học, nghệ thuật, thì một khuôn mặt chung như thế cho tất cả là không ổn, thậm chí là không thể chấp nhận. Gắn với đời sống tinh thần và tâm lý con người, gắn với bản sắc riêng của dân tộc vốn có lịch sử rất khác nhau, văn học mỗi dân tộc như đã diễn ra trong lịch sử, đều có cách đi và gương mặt riêng của nó khiến cho Tây Âu - trung tâm của chủ nghĩa tư bản hiện đại và Mỹ, cũng có mặt khác với Bắc Âu và Đông Âu; càng khác với châu Mỹ la tinh, Trung Hoa và Ấn Độ... Văn học mỗi dân tộc có sứ mệnh trước lịch sử của dân tộc mình, và công chúng của chính nước mình, chứ đâu phải viết cho công chúng thế giới, hoặc “ăn theo” công chúng thế giới. Người Việt Nam chẳng ai phải xấu hổ khi so sánh Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888) với Dostoievski (1821-1881), hoặc Nguyễn Khuyến (1835-1909) với L. Tolsstoi (1828-1910) vốn là những người cùng thời với nhau.

Cũng không phải xấu hổ khi so sánh Vũ Trọng Phụng (1912-1939) với Camus (1913-1960)... Như thế, việc đòi hỏi văn học Việt Nam phải phát triển theo mô hình và đạt cái đích đến của văn học phương Tây hiện đại khi mà nhu cầu của thực tiễn và công chúng là chưa có, hoặc chưa đến, thì thật là không thể và không phải lẽ. 

Thế giới trong xu thế hội nhập hôm nay đang chứng kiến sự xích lại gần nhau giữa các khu vực, các quốc gia, các dân tộc. Khó mà hình dung gương mặt mới của đất nước trong tương lai sẽ thế nào, nếu trở lại hình ảnh người phụ nữ mặc áo tứ thân đầu thế kỷ trước, để so với các loại mốt của phụ nữ hôm nay; nếu đứng ở nạn đói hai triệu người chết năm 1945 mà nhìn các tiệc nhậu tràn trề bia rượu nơi thế giới ẩm thực trên khắp các phố xá, làng mạc bây giờ. Thế nhưng tôi vẫn có lòng tin, khi các làn điệu dân ca trên đất nước vẫn còn thì 54 dân tộc anh em trên đất nước ta sẽ không thể có gương mặt chung của người Kinh; và người gốc Nghệ Tĩnh là tôi vẫn có chút phân biệt, để không giống với người xứ Quảng và Nam Bộ. Hẳn là thế, đọc Mạc Ngôn đương đại vẫn nhận ra nét cổ điển trong truyền thống văn học Trung Hoa, chứ không lẫn với F. Kafka hoặc G.G. Marquez...

Trở về với văn học Việt Nam, sau hơn một thế kỷ phát triển trên con đường hiện đại hoá, trong hội nhập từng bước với phương Tây, chúng ta đã dần dần rút ngắn được những so le vẫn còn là lớn giữa dân tộc và thời đại. Trên con đường hướng tới những cái đích xa hơn, nhằm vào công bằng xã hội và hạnh phúc của con người, nhằm vào sự giải phóng và phát triển con người, văn học mỗi dân tộc phải biết cách dựa vào bản sắc và bản lĩnh của chính mình để có thể theo kịp người, mà không tự đánh mất mình, như đã diễn ra trong lịch sử.

Thành tựu và bước tiến trong xu thế hội nhập của đất nước trong hơn 35 năm qua cho ta thấy: Mọi khát vọng đổi mới đều rất đáng trân trọng; và rất cần được ghi nhận trên từng chặng hành trình của văn học dân tộc. Hành trình đó đã được xác nhận bởi nỗ lực của nhiều thế hệ người viết, như trong một cuộc chạy tiếp sức - có người là cả một đời viết, có người chỉ là một cuốn tiểu thuyết, một tập truyện ngắn, hoặc chỉ một bài thơ. Có người như một ánh sao rực sáng, còn số rất đông người thì âm thầm rồi trở thành vô danh trong lịch sử.

Từ những bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ qua Thư gửi Toàn quyền Beaux của Phan Châu Trinh, Hải ngoại huyết thư của Phan Bội Châu đến Đông Dương thức tỉnh của Nguyễn Ái Quốc...; từ Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu đến văn thơ Tản Đà, truyện của Hoàng Ngọc Phách, tiểu thuyết và truyện ngắn của Khái Hưng, Thạch Lam, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... khát vọng thức tỉnh và đổi mới đất nước không lúc nào ngừng nghỉ trong hành trình của văn học dân tộc. Bây giờ thì con tàu của dân tộc đã thực sự lên đường, để cùng chung chuyến với nhiều bạn đường trên thế giới, sau những đột phá để rút ngắn khoảng cách với thế giới bên ngoài.

Nhìn vào hiện tại thấy còn bao ngổn ngang, bề bộn trước yêu cầu của lịch sử, nhưng nhìn lại lịch sử – chỉ trong khoảng hơn một thế kỷ, sau khi khởi động văn học Quốc ngữ, trên từng chặng một, có phải là văn học ta đã đi được một hành trình dài, sau 10 thế kỷ trung đại gần như đứng yên một chỗ dẫu đã có những đỉnh cao như Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Đình Chiểu...

Nếu hiểu Baudelaire (1821-1867), ông tổ của chủ nghĩa Tượng trưng và cũng là người tiên khu (précurseur) cho thơ châu Âu hiện đại là người đồng thời với Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888), Nguyễn Khuyến (1835-1909)... Nếu hiểu Marcel Proust (1871-1922), André Gide (1869-1951), Franz Kafka (1883-1924) là những người khởi đầu và triển khai tích cực những cách tân trong tiểu thuyết châu Âu thế kỷ XX, là người đồng thời với Tú Xương (1870-1907), Phan Bội Châu (1867-1940), Nguyễn Thượng Hiền (1868-1925), Phan Châu Trinh (1872-1926)... ta sẽ hiểu cái gọi là gia tốc lịch sử đã diễn ra nhanh gấp như thế nào trong nửa đầu thế kỷ XX, để đến được cái đích hôm nay, sau các mốc lịch sử 1945, 1975, 1995 và 2000, 2010... 

Cuối cùng, một khoảng trống lớn, tôi vẫn còn để ngỏ trong bài viết này do chưa đủ tầm đón, đó là những biến động, do Kỷ nguyên Thông tin và Cách mạng Số đem đến cho nhân loại, không phân biệt thể chế chính trị, quốc gia, khu vực, đang nhanh chóng làm thay đổi diện mạo và tác động của văn học, cũng như thay đổi hình thái người viết và người đọc hôm nay.

Trong một thế giới đang được kết nối, và với vai trò con người cá nhân nổi lên bên cạnh vai trò của các quốc gia hoặc liên quốc gia, các Tổng công ty, các cộng đồng dân cư, mỗi cá nhân có thể vươn ra toàn cầu theo cách riêng của mình để đạt các mục tiêu, thông qua hàng loạt phương tiện mới của “thế giới phẳng” như công cụ tìm kiếm (google), phần mềm xử lý công việc (work flowe), từ điển Wikipedia, khả năng tải lên mạng (uploading)... Với những khả năng như thế cho bất cứ ai làm chủ được phương tiện thông tin, thì có mục tiêu nào mà con người không thực hiện được, kể cả tốt và xấu, thiện và ác, lành và độc; kể cả những chuyện thuộc quốc gia đại sự đến những chuyện riêng tư, khó nói nhất ở mỗi con người, và trong quan hệ giữa con người với con người.

Chắc chắn, chẳng phải chờ đợi lâu, thế kỷ XXI sẽ cho ta chứng kiến những bất ngờ còn lớn hơn, sửng sốt hơn những bất ngờ đã diễn ra trong từng thập niên một của thế kỷ XX và 20 thế kỷ cộng lại./. 

(tiếp theo và hết)