Nghề đục ngược làm tranh đồng

Người làng đúc Phước Kiều khi lớn lên đã biết nặn khuôn, rót đồng. Trải qua những thăng trầm của thời gian, nghề đúc đồng ở Phước Kiều  cũng có lúc thịnh, lúc suy. Vào thời điểm khó khăn nhất của làng nghề, những người con yêu nghề vẫn đau đáu tìm cách giữ lửa nghề và cũng là tự mở ra cho mình con đường mưu sinh mới, nghề đục ngược trên đồng vì thế mà ra đời.

Ngôi nhà của nghệ nhân Dương Ngọc Long cũng là một xưởng chế tác nhỏ. Ở nơi này, hơn 50 năm qua tiếng thổi lò, tiếng củi cháy lách tách để nấu đồng chưa bao giờ ngớt. Là con của một nghệ nhân đúc đồng nổi tiếng trong làng, năm 12 tuổi anh Long đã biết các kĩ thuật về đúc đồng, nhưng vì niềm đam mê hội họa anh đã vào Nam ra Bắc học chạm thúc tranh đồng để thỏa sức sáng tạo.

“Tất nhiên đồng không thể tạo nên những sinh vật sống động được, người thợ có khả năng gò sâu hay nông là tùy tay mỗi người. Với một chiếc ve nhám, muốn nhám được chiều sâu cần có kĩ thuật cao”, anh Dương Ngọc Long nói.

Những bức tranh đồng được tạo nổi nhờ kĩ thuật thúc và chạm trổ, vừa mang yếu tố kĩ thuật, vừa có sự công phu, tỉ mỉ của mỹ nghệ dân gian. Tranh đồng có ưu thế về độ bền và được nhiều người ưa thích. Làm tranh đồng khó ở chỗ chuyển thể từ những mẫu tranh trên giấy thành những đường nét mềm mại, sinh động trên chất liệu đồng và được chạm, thúc, đục hoàn toàn ngược. Làm được tranh đồng, người thợ phải đạt đến trình độ điêu luyện. Mỗi người thợ làm tranh đồng phải có khả năng tự làm ra những chiếc búa riêng cho mình theo yêu cầu của từng kiểu tranh đồng có chất liệu dày, mỏng khác nhau.

“Ví chiếc búa như cán cân thì một người thợ phải biết cách đập nhịp nhàng, biết cầm ngang đoạn nào để đập cho đều tay và chiếc búa cũng phải vừa với tay người thợ, không quá nặng cũng không quá nhẹ. Ve thì có nhiều loại ve, ve chạm, ve thúc, ve to, ve nhỏ,… được coi như chiếc bút vẽ của người thợ. Có những chiếc ve tôi chỉ dùng duy nhất một lần trong đời cho 1 bức tranh và không thể áp dụng cho bức tranh khác vì nó không phù hợp”, anh Long cho biết.

Chất liệu làm tranh đồng phải là đồng mềm, dẻo, có độ sáng. Người thợ phải kết hợp sự khéo léo trong gia công với sự tưởng tượng về hình ảnh để biết đưa đường ve trên vết chạm lúc nông, lúc sâu, nét thanh, nét đậm và điều chỉnh lực của búa cho hợp lí.

Để tạo ra những bức tranh sinh động, Dương Ngọc Long đã kết hợp nhuần nhuyễn kĩ thuật chạm âm bản và kĩ thuật thúc. Thúc là kĩ thuật làm cho vùng được thể hiện hằn xuống (thân cây, cành lá, hoa..), không được phép bong, rời rạc thì khi đó hình nét mới chuẩn. Nếu như đang thúc mà để bong lớp chi tiếtthì hình nét nhìn vào sẽ ọp ẹp. 

“Kĩ thuật chạm tranh đồng thì tương đối giống nhau, nhưng chạm trên tấm đồng lớn để làm sản phẩm trang trí cho các công trình thờ cúng thì khó hơn rất nhiều vì nó dày hơn các sản phẩm thường rất nhiều nên nếu người thợ không có kĩ thuật cao thì khi đi ve sẽ bị chạy lung tung, không theo ý muốn của mìn. Đặc biệt nghề này hoàn toàn các hoạ tiết, đường nét đều phải đục ngược, hay còn gọi là đục âm bản, để khi hoàn thành tác phẩm sẻ được nhìn ở mặt dương bản”, anh Long nói thêm.

Khó là thế, và luôn đòi hỏi trình độ kĩ mỹ thuật cao, nên số người làm nghề đục ngược  như anh Dương Ngọc Long chưa có là mấy.