Lễ hội đền Và nổi tiếng xứ Đoài

Đền Và hay còn gọi là Đông Cung, toạ lạc tại thôn Vân Gia, phường Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, Hà Nội, là một trong bốn cung thờ Đức Thánh Tản Viên - vị thần đứng đầu trong "tứ bất tử" của tâm thức dân gian Việt Nam.

Năm 2024, lễ hội Đền Và sẽ diễn ra từ ngày 23/2 đến ngày 26/2/2024 (tức ngày 14 đến ngày 17 tháng Giêng âm lịch). Đây là một trong những lễ hội văn hóa truyền thống đông vui nhất xứ Đoài.

Di tích đền Và nằm trên một quả đồi hình con rùa, gọi là đồi Kim Quy (Rùa vàng) đang trong tư thế bơi về phía mặt trời. Nơi đây lưu giữ lễ hội truyền thống liên quan đến Đức Thánh Tản Viên – Đệ nhất Phúc thần trong hàng tứ bất tử ở nước ta.

Theo truyền thuyết, sau khi giúp dân khai sơn, trị thủy, Đức Thánh Tản Viên thường du ngoạn bốn phương, hỏi thăm dân tình. Một lần Ngài nhằm hướng mặt trời mọc đi đến quả đồi thấp ven dòng sông Tích. Thấy đây là nơi thắng địa, Ngài dừng chân nghỉ ngơi vừa lúc trên trời xuất hiện đám mây ngũ sắc từ phía núi Ba Vì bay tới kịp che mát một vùng. Ngài cho đó là điềm lành, bèn cho lập tại chỗ một hành cung đặt tên là Vân Già đông thần cung. Nơi ấy nay là Đền Và. Dân sở tại, dựa vào sự tích đám mây lành (chữ Hán là Vân già) xuất hiện trên bầu trời quê mình mà đặt tên là làng Vân Gia.

Từ đó, dân làng làm ăn phát đạt, càng chăm sóc việc hương khói thờ phụng Thánh Tản. Văn bia Vân Già đông thần cung dựng ở đầu hồi nhà tiền bái được làm năm Tự Đức thứ 36 (1884) còn ghi lại sự kiện này.

Ngôi đền có diện tích khá rộng lên đến 2.000m2, nằm trong quần thể có khuôn viên rộng lớn 8.000m2; được xây dựng theo kiểu "nội công ngoại quốc" vì vậy Đền Và là nơi thờ chính. Đền Thượng, đền Hạ, đền Trung vẫn là thờ vọng.

Hàng năm, dân xã Trung Hưng (gồm 5 thôn: Vân Gia, Thanh Trì, Mai Trai, Nghĩa Phủ, Ái Mỗ và nhân dân vùng lân cận như Thanh Vị (xã Thanh Mỹ), Phù Sa, Phú Nhi (xã Viên Sơn cũ), thuộc thị xã Sơn Tây và thôn Di Bình, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc, xuân thu nhị kỳ mở hội. Có 8 làng tham gia mà vai trò quan trọng hơn cả trong lễ hội là thôn Vân Gia và thôn Phù Sa. Chủ tế trong hội nhất thiết phải là người Vân Gia. Cứ 3 năm dân địa phương tổ chức hội lớn (đại đám) một lần, với quy mô hoành tráng, nhằm vào các năm tí, mão, ngọ, dậu. Các năm khác chỉ tổ chức hội lệ. Vùng xứ Đoài, lễ hội đền Và được coi là lớn nhất.

Lễ hội mùa Xuân (rằm tháng Giêng âm lịch): Nhằm suy tôn công đức Vô Sơn Dữ Tề (không có núi nào cao hơn) của Đức Thánh Tản. Tại lễ hội này, nhân dân địa phương sẽ diễn lại sự tích Thánh Tản tắm gội bên bờ sông Hồng, tâm điểm của lễ hội là lễ rước Thánh sang sông, sang đền Ngự Dội.

Thông thường, nhân dân chọn ra 300 trai tráng xung vào đội hàng đô, chấp kích, kèm theo đó là một đội rước lớn với những nghi trượng, chiêng trống, cờ quạt. Mọi công việc được chuẩn bị từ nhiều ngày trước, cho đến ngày 13 tháng Giêng là hoàn tất. Chiều ngày 14 tháng Giêng sẽ làm “lễ phong triều”, chính thức khai hội. Đoàn rước khổng lồ đi từ đền Và vào trung tâm thị xã, theo đường Ngô Quyền, Phùng Hưng, Phó Đức Chính đến UBND thị xã, rồi theo phố Lê Lợi, Hồng Hà lên đê, qua cổng cảng Phù Sa rồi xuống bè, sang sông… Đi đầu là đoàn cờ, quạt, chiêng, trống, bát cửu, rồi đến đoàn kiệu lễ của các đoàn, tiếp theo là đoàn kiệu Văn, kiệu lồng mũ, cuối cùng là kiệu Thánh bày 3 cỗ long ngai bài vị của Tam vị Đức Thánh Tản là Nguyễn Tuấn, Cao Sơn, Quý Minh. Trong ngày lễ nhân dân Trung Hưng bày sẵn hương án nghênh tiếp ở 2 bên đường. Lễ vật bên đường nghênh đoán gọi là Lễ cung đốn.

Đoàn rước sẽ hạ kiệu trên đê là Lễ độ hà, cầu mong thủy thần phù trợ đoàn sang sông an toàn. Sang bên kia sông, thuộc tỉnh Vĩnh Phúc, đoàn đến đền Ngự Dội và cử hành 3 tuần tế Mộc dục, diễn lại tích Thánh Tản tắm gội khi xưa. Nước làm lễ Mộc dục được lấy ở giữa dòng sông Hồng. Sau tuần Lễ Triệu hồi, đoàn rước lại theo trật tự cũ trở về đền Và. Chiều 17 tháng Giêng thì kết thúc lễ hội, sau tuần Tế giã.

Lễ hội mùa Thu: Được tổ chức vào ngày 15 tháng Chín âm lịch, còn gọi là Hội đả ngư, diễn lại tích Thánh Tản kéo vó trên sông, Thánh dạy dân đánh cá và cũng mang ý nghĩa khuyến ngư, giữ gìn môi trường sinh thái. Lễ hội này có tục thờ cá, ăn trầu. Nơi diễn ra lễ hội là đoạn sông Tích từ cầu Vang đến Mả Mang. Dân khi ấy được tự do đánh bắt cá. Ai dâng được 1 trong số 99 con cá trắng to năm ấy sẽ là người may mắn. Cá đánh được sẽ chế biến thành 4 món: Luộc, nướng, gỏi, nham và bày thành 10 mâm. Mỗi mâm phải đủ 4 món. 9 mâm trong số đó được dâng lên trước ngai tam vị Đức Thánh Tản, 1 mâm để cúng thần Bếp. Bày biện xong các cụ sẽ cử hành lễ tế cá.Tại lễ hội này, các món dâng cúng, cơm ăn, cỗ, xôi, trầu đều nhạt: Trầu không vôi, xôi không muối.

Lễ hội đền Và là một trong những lễ hội văn hóa truyền thống, thu hút đông đảo du khách thập phương, qua đó, chính quyền địa phương đã tăng cường công tác quản lý và tổ chức lễ hội bảo đảm trang trọng, an toàn, vui tươi lành mạnh. Cùng với đó đẩy mạnh tuyên truyền, vận động nhân dân thực hiện nếp sống văn minh, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của lễ hội Đền Và; đồng thời, các lực lượng chức năng tăng cường thanh tra, kiểm tra bảo đảm giữ gìn an ninh trật tự, an toàn giao thông, vệ sinh môi trường, an toàn thực phẩm và phòng, chống cháy nổ, tạo điều kiện thuận lợi cho du khách hành hương và trẩy hội.

Đền Và là một di tích lịch sử văn hóa, đã được Cơ quan chức năng xếp hạng từ năm 1964.